Әулие десек, ол – әулиелердің әулиесі, ойшыл – ойшылдардың ойшылы, ақын – ақындардың сұлтаны. Адам жүрегінің қуанышы мен мұңын, мейірім мен өмірдің мәнін Науаидай терең өрнектеген ақын әлем әдебиеті тарихында сирек кездеседі.
Өзбекстан Республикасының
Тұңғыш Президент
Ислам Каримов
Өзбекстан Республикасының Президенті Шавкат Мирзиеев өзбек тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін берудің отыз жылдығына арналған салтанатты жиында сөйлеген сөзінде: Осы жылдар ішінде өзбек тілі еліміздегі жүзден астам ұлттар мен ұлыстарды біріктіретін мейірім тіліне айналды. Бес ғасыр бұрын Әлішер Науаи:
«Түрік поэзиясында мен азап шегемін,
Мен бұл елді оқшаулағым келеді ». Яғни, ана тілінің туын желбіретіп, бүкіл елді осы тудың астына біріктіргенін мақтан етті».
Өзбектің ұлы ақыны, ойшылы, мемлекет қайраткері Низамиддин Мир Әлішер 1441 жылы 9 ақпанда Гератта дүниеге келген. Әлішер Науаидың әкесі жағынан атасы Әмір Темірдің ұлы Омар шейхтің немере ағасы болған, кейін ол Омар Шейх пен Шахрухқа қызмет еткен. Оның әкесі Гиёсиддин Баходир Әбілқасым Бабырдың туысы; ел басқаруға қатысты. Оның анасы Кабулдың асылдарының бірі шейх Абусаид Чангтың қызы. Әлішер Науаидың балалық шағы Шахрух билігінің соңғы жылдарымен тұспа-тұс келді. Ол Темуридтермен, әсіресе болашақ патша Хусейн Бойкаромен тәрбиеленген. 4 жасында мектепке барды, түрік және парсы тілдеріндегі өлеңдерді оқып, жаттауды тез үйренді. Өзбек тілінен бөлек парсы тілін де жетік меңгерген. 1447 жылы 12 наурызда король Шахрух қайтыс болғаннан кейін таққа үміткерлер арасында бақталастық басталды. Науаи отбасы өз тыныштығы үшін Иракқа қоныс аударады. Тафта Әлішер әйгілі «Зафарнома» тарихи шығармасының авторы, ақын Шарафиддин Әли Йездимен кездеседі. Бұл кездесу балада жарқын із қалдырады. Ғиясиддин Баходирдің отбасы екі жылдан кейін Гератқа оралды. Әбілқасым Бабыр Гиёсиддин Баходирді Сабзавордың әкімі етіп тағайындады. Әлішер Науаи Гератта қалып, оқуын жалғастырады. Өлеңге қатты қызығып, шығыс әдебиетін ыждағаттылықпен зерттеді. Отбасылық ортаның бала кезінен әдебиетке деген қызығушылығы зор болған. Нағашылары Мирсаид-Кабули мен Мұхаммед Әли-Ғариби ұлы ақын болған. Әлішер Науаи үйінде ақындар жиі бас қосып, өлең оқып, әдебиет пен өнер туралы әңгімелесетін.
Әлішер 10-12 жасында өлең жаза бастаған. Тарихшы Хандамир жас Науаидың талантына риза болған Мәулана Лутфидің: «Жас Науаидың талантына риза болған Мәулана Лутфи:
Оразын жауып, Көзімнен жас аққан сайын,
Мойным, көтерілген жұлдыз, көтерілген күн
Оның ғазалын тыңдап отырып: «Егер қолымнан келсе, он-он екі мың парсы, түрік өлеңдерімді осы ғазалға айырбастар едім», – дейді. Әлішер Науаи 15 жасында ақын ретінде кеңінен танылды. Өлеңдерін түрікше Навои, парсы тілінде Фоний деген бүркеншік аттармен жазған.
Әлішер Науаидың әкесі 13-14 жасында қайтыс болды. Әбілқасым Бабырдың тәрбиесінде болып, үлкен өнерпаздық қабілеті үшін құрметке ие болған. 1457 жылдың көктемінде Әбілқасым Бабыр да кенеттен қайтыс болды. Хорасанды Мовароуннахр билеушісі сұлтан Әбу Саид жаулап алып, астанасы Самарқандтан Гератқа көшірілді. Хусейн Байқараның таққа отыру жолындағы алғашқы қарсыласы Әбу Саид болды. Әлішер Науаидың отбасы Хусейн жағында болды, бұл ең алдымен олардың туыстық байланыстарына байланысты болды, мұны жаңа билеуші жақсы біледі. Осы уақытта елге танымал ақын атанған Науаи Әбу Саид тарапынан қуғынға ұшырап, Гераттан қуылады. 1469 жылдың басында сұлтан Әбу Саидты өз сарбаздары Қарабахта өлтірді. Мұндай жағдайды көптен күткен Хусейн Бойкаро дереу келіп Герат тағына отырады. Әлішер Науаи да Гератқа келеді. Ораза айт мерекесіне арналған қабылдауда Хусейн Бойкароға өзінің жаңа «Хиләлия» поэмасын ұсынады.
Әлішер Науаи Хусейн Бойкароның ең қауіпті саяси қарсыласы Йодгор Мұхаммад Мирзаны түнде ұстауда жеке батылдық көрсетеді. Жаңа үкіметтің артық салықтарына көңілі толмаған ол көтеріліске шыққан бұқараны тыныштандыруда әділеттілікпен және батылдықпен әрекет етеді. 1472 жылы ақпанда Хусейн Бойкаро оны өз сарайының премьер-министрі етіп тағайындап, оған «Қабір әмірі» атағын береді. Әлішер Науаи жаңа қызметінде ең алдымен елде бейбітшілік пен тыныштық орнатуға күш-жігерін жұмылдырды. Ол қор жұмысын ұйымдастыруға кірісті. Қалаларда сауда қолөнерді дамытуға үлкен мән береді. Әлішер Науаидың ерен еңбегінің арқасында ауылдарда егіншілік мәдениеті көтеріліп келеді. Қалалар, әсіресе Герат күннен-күнге көркейіп келеді.
Бұл кезеңде Гератта әдеби өмір өркендеді. 1470 жылдардың аяғында Әлішер Науаи өзбек тілінде «Бадое ул-бидоя» («Өнер бастауы») атты алғашқы өлеңдер жинағын жазды.
Әлішер Науаидың мол да сан қырлы шығармашылығы тек өзбек әдебиетінде ғана емес, әлем әдебиетінде де елеулі орын алғанын атап өту қуантады. Науаи өзінің лирикалық, эпикалық, философиялық шығармаларымен XV ғасыр әдебиетінде терең із қалдырды. Ұлы ақынның шығармалары көзі тірісінде-ақ Қытайдан Кіші Азияға таралып, бүгінде дүние жүзінің халқы сүйіп оқиды.
«Хамса» дастаны – Науаи шығармашылығының жауһар туындысы. Өзбек тілінде бес «Хамса» дастанын жасауды жастайынан мақсат еткен. Ол бұл мақсатына 1483-85 жж. Шығарма өзбек әдебиетінің даңқын дүние жүзіне таратып, әлем әдебиетінің жауһарларының біріне айналды. Ол сондай-ақ «Ажамның тарихи қасиеті», «Холоти Сайид Хасан Ардашер», «Рисолай мәселесі», «Мәжіліс ун-нафоис», «Муншаот», «Мезон ул-авзон», «Халоти Пахлавон Мухаммад», «И. Насоим ул-мухаббат». , «Девони Фоний», «Лисон ут-тайр», «Мухокамат ул-лұғғатайн», «Махбуб ул-қулуб», «Назм ул-жавохир», «Тарихи анбиё ва хукамо», « Сирож ул-муслимин», «Арбаин» сияқты баға жетпес туындылар бар.
Науаи шығармашылығына көз жүгіртсек, оның ғазал, рубаи, тұйық, пард, қита, мұхаммас, мусаддас, мусаллам т.б 16 түрлі жанрда өлең жазғанын көреміз. Мұндай жанрларда Науаидай ақынды таппайсыз.
Ұлы бабамыз өлең жазуда тек өзбек тілін ғана емес, басқа тілдерді де пайдаланған. Өткір Хошимов мынаны атап өтеді:
«Ғалымдар есептеп шығарды. Пушкин өз шығармаларында 21197 20 бірегей сөзді, Шекспир 1 378-ға жуық, Сервантес мыңға жуық сөзді пайдаланған. Әлішер Науаи 660 XNUMX XNUMX бірегей сөз қолданған. Себебі, ұлы бабамыз тек түрік тілінде ғана емес, парсы, араб, урду, қытай, моңғол, тағы басқа тілдерде де сөздерді шебер қолданған».
Дәлелдер Науаидың сөздік қорының орасан зор екенін көрсетеді. Иеміз қолданатын сөздік ойындардың ауқымы да салыстыруға келмейді. Өйткені Науаи поэзияны жай айту үшін емес, ғажайып көрсету деп біледі. Ол былай деп жазады:
Әйтпесе, ежаз күйіндегі поэзия,
Құдай сөзінде аят болмас еді.
Науаи өзінің еңбектерінде және Хорасан министрінің мүшесі ретіндегі қызметінде адамдарды түсінуді, бағалауды, қорғауды және жақсы істерге шақыруды қасиетті парыз санады.
Науаи адамды суреттеуде біржақты әсірелеуге жол бермейді, адамның әлсіз тұстары бар екенін де мойындайды. Бірақ адам бойындағы қасиеттерін қорғай, сақтай білсе, өмірлік күресінде оның қасиеттерінің басым болатынына терең сенім білдіреді:
Адамзатта қаншама намыс бар, -
Кім жаман ахлақ жасаса, ол жойылады.
Науаи тек ақын, аудармашы, тіл маманы ретінде ғана емес, мемлекет қайраткері ретінде де тарихта үлкен із қалдырды. Сондықтан да оның көптеген рубаилары мен дастандары халықты қалай қуантамыз деген сұраққа жауап ретінде жазылған. Әлішер Науаи дүниені түсінді. Сондықтан аласапыран заманда бейбіт өмір сүрді. Өйткені, Назым Хикматтың сөзімен айтсақ, «түсіністік – ұлы тыныштық».
Науаи өмір сүргеніне бес ғасырдан астам уақыт өтті. Мовароуннахр жерінде ешқандай шапқыншылықтар, тақ үшін қанды күрестер болған жоқ. Бірақ ақын шығармашылығының құны ешқашан төмендеген емес. Әр ұрпақ одан өзіне бір нәрсе тапты. Науаи шығармалары халқымыздың рухани күш-қуатының қайнар бұлағына айналды.
Науаи тұлғасы мен шығармашылығын зерттеу XV ғасырдан бастап ғалымдардың, ақындардың, аудармашылардың, хатшылардың, суретшілер мен суретшілердің назарында болды.
Науаи өмірі мен шығармашылығын зерттеу аясы ХХ ғасырда кеңейді. 1941 жылы қоршауда, бомбаланған Санкт-Петербург қаласында ақын шығармашылығына арналған конференция ғылымға деген адалдықтың жарқын үлгісі болды. Одан кейінгі жарты ғасырда Науаи шығармалары дүние жүзінің әртүрлі елдерінде қайта-қайта жарық көрді. Дүниежүзілік Бейбітшілік Кеңесі 1968 жылы Науаидың мерейтойына орай жолдаған құттықтауында «Әлемдік мәдениеттің үздік жауһарларының бірі Әлішер Науаидың құдіретті де өміршең поэзиясы бүкіл прогрессивті адамзаттың байлығы болып қала береді» деп мойындады.
Науаи шығармашылығы тәуелсіз Өзбекстанда өзінің шынайы бағасын тапты деп айта аламыз. Елбасының бастамасымен 1991 жыл Әлішер Науаи жылы деп аталды. Еліміз тәуелсіздік кезеңіне осы ұлы тұлғаның есімімен аяқ басты. Оның өзіндік символдық мәні бар. Өйткені, Науаи өмірі мен қызметін елдің тәуелсіздігі мен тыныштығына, өзбек тілінің ұлылығын арттыруға арнады.
Әлішер Науаи бүгінде әлемдік мәдениет классиктерінің қатарында. Оның шығармалары әлемнің жүздеген тілдеріне аударылған. Шығармаларында жырланған асыл ойлары мен философиялық байқамаларына әлем халқы оның мұрасына қызыға қарайды. Ақынның мүсіндері Жапонияның Сока университетінің ауласында, Мәскеу мен Бакуде орнатылған.
Барлық данышпан суретшілер сияқты Әлішер Науаи да өз есімі мен жасаған туындылары өмір сүретініне сенді. «Шығармашылық жолым құлдырап кетпесе, жазғандарымның салтанаты еш жерде болмасын деген үміт пен арманым зор», – деп жазды ұлы ақын. Бұл пайғамбарлық сөздерге жауап берілді. Қазір ақынның сөзі жер шарын шарлап өзінің биік ұшағын жалғастыруда.
Өзбек халқының үш бақыты бар. Бірінші бақыт – тәуелсіздік, екінші бақыт – жер асты мен жер үсті байлық, үшінші бақыт – Науаи.
