O‘zbek adabiyoti tarixida o‘zining yuksak she’riyati, tarixiy asarlari va tarjimalari bilan muhim o‘rin tutgan adiblar ko‘p. Ulardan biri – Muhammad Rizo Ogahiydir. U XIX asrning yirik shoirlaridan biri bo‘lib, adabiyotimizga katta hissa qo‘shgan. Ogahiy o‘zbek adabiyotining rivojlanishida katta rol o‘ynagan, ayniqsa, she’riyat, tarix va tarjimachilik sohalarida benazir xizmat qilgan. Uning ijodi va asarlari xalqimizning madaniy merosi sifatida bugungi kunda ham o‘rganilmoqda.
Asosiy qism
1. Ogahiyning hayoti va ijodi
Ogahiy 1809-yilda Xiva shahrida tavallud topgan. Uning to‘liq ismi Muhammad Rizo bo‘lib, “Ogahiy” taxallusi bilan ijod qilgan. U taniqli tarixchi va shoir Shermuhammad Munisning jiyanidir. Yoshligidan ilmga chanqoq bo‘lib, arab, fors va turk tillarini mukammal o‘rgangan. Ogahiy Munis bilan birga Xiva xonligi tarixiga oid asarlar yozgan.
Munis vafot etgach, Ogahiy uning ishlarini davom ettirib, tarixiy asarlar yozish va tarjima qilish bilan shug‘ullangan. U o‘z davrida mashhur bo‘lib, saroy tarixchisi sifatida ham tanilgan. Uning ijodi faqatgina saroy doirasida emas, balki xalq orasida ham keng tarqalgan.
2. She’riyatidagi asosiy mavzular
Ogahiyning she’rlari ko‘p jihatdan Navoiy an’analariga asoslangan bo‘lsa-da, ularda hayotiylik va realizm kuchli aks etgan. Uning asarlarida quyidagi mavzular asosiy o‘rin tutadi:
Sevgi va muhabbat – Shoir lirik g‘azallarida sof va samimiy muhabbatni madh etadi. Uning she’rlari nafosat va ma’no jihatidan nihoyatda yuksakdir.
Adolat va haqiqat – Ogahiy adolat va insoniylikni ulug‘lovchi she’rlar yozgan. U hayot haqiqatlarini ifodalab, xalqning dard-u quvonchlarini aks ettirgan.
Tabiat tasviri – Uning she’riyatida tabiat manzaralarini hayratomuz tasvirlash mavjud. U bahor, kuz, gul va bulbul obrazlari orqali inson kechinmalarini ifodalagan.
Ijtimoiy mavzular – Shoir jamiyatdagi illatlar, adolatsizlik va zolimlikni qoralagan. Uning ba’zi she’rlarida tanqidiy ruh kuchli seziladi.
3. Tarjimon sifatidagi xizmatlari
Ogahiy o‘z davrining eng yirik tarjimonlaridan biri bo‘lgan. U arab, fors va turk tillaridan ko‘plab asarlarni o‘zbek tiliga tarjima qilgan. U asosan quyidagi adiblarning asarlarini tarjima qilgan:
Jaloliddin Rumiy – Mashhur fors shoiri va tasavvuf ahli.
Firdavsiy – «Shohnoma» asarining muallifi.
Nizomiy Ganjaviy – Mashhur «Xamsa» asarining muallifi.
Sa’diy Sheroziy – Uning «Guliston» va «Bo‘ston» asarlari Ogahiy tomonidan tarjima qilingan.
Bu tarjimalar xalqimiz madaniyati va adabiy merosining boyishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ogahiyning tarjimalari natijasida o‘zbek xalqi Sharq adabiyotining eng yirik durdonalari bilan tanishish imkoniga ega bo‘lgan.
4. Tarixchi sifatidagi merosi
Ogahiy faqatgina shoir va tarjimon bo‘lib qolmay, balki ulkan tarixchi ham bo‘lgan. U Xiva xonligining tarixiga oid ko‘plab asarlar yozgan. Uning tarixiy asarlari ichida eng mashhurlari quyidagilardir:
«Riyoz ud-davla» – Xiva xonlarining tarixi bayon qilingan.
«Zubdat ut-tavorix» – Xiva xonligi hukmdorlarining hukmronligi tasvirlangan.
«Jome’ ul-voqeot» – Xiva xonligi voqealarini o‘z ichiga olgan.
Bu asarlar Xiva tarixini o‘rganishda bebaho manba hisoblanadi. Ogahiy o‘z tarixiy asarlarida faqatgina hukmdorlarni emas, balki xalqning hayoti, urf-odatlari va turmush tarzini ham yoritgan.
Xulosa
Ogahiy – o‘zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri bo‘lib, uning ijodi bugungi kunda ham dolzarb va qadrlidir. U shoir sifatida nafis va mazmunli she’rlar yozgan, tarjimon sifatida Sharq adabiyotining durdonalarini o‘zbek tiliga o‘girgani bilan xalqimiz madaniyatiga katta hissa qo‘shgan. Tarixchi sifatida esa Xiva xonligining tarixini batafsil yozib qoldirgan.
Uning ijodi faqatgina bir davrga emas, balki butun o‘zbek adabiyoti va madaniy merosiga ta’sir ko‘rsatgan. Ogahiyning asarlari bugungi kunda ham o‘rganilib, adabiyotshunoslar tomonidan tahlil qilinmoqda. Uning ijodi haqiqatni sevish, adolatni himoya qilish va ilmga bo‘lgan intilish kabi umuminsoniy qadriyatlarni targ‘ib qiladi.
