Амир Темур ва давлатдории узбек дар замони Темуриён.

Амир Темур ва давлатдории узбек дар замони Темуриён. хаёти чамъиятию сиёсй, иктисодй ва маданй.

         Муборизаи Амир Темур барои таъсиси давлати мутамарказ ва юришхои харби

 

         Амир Темур, арбоби бузург ва сарлашкари моҳир, 1336 апрели соли 8 (736 ҳиҷрӣ, 25 рӯзи Шаъбон) дар деҳаи Хоҷа Илгор (ноҳияи Яккабоғи ҳозира)-и Кеш, яке аз барлосҳо Амир Тарагай ибни У дар оилаи Баркал таваллуд ёфтааст. Модараш яке аз маъшуқаҳои маъруфи Такинахотун Кеш буд.

         Айёми бачагй ва наврасии Темур дар Кеш гузашт. Ибни Арабшох, Руи Гонсалес де Клавихо ва дигар муаррихон хаёти уро бо баъзе маълумотхо то соли 1360 шарх медиханд.

         Солҳои 1360-1361 ҳокими Муғулистон хон Туғлуқ Темур ба ҳаёти ботинии Моваруннаҳр ворид шуд. Пас аз он ки фаъолияти истилогарии ӯ ба ҳокимони мустақили Осиёи Миёна маълум шуд, онҳо дар саргардон шуданд. Ҳоҷӣ Барлос, амири Кешро метавон дар миёни онҳо шомил кард. Пас аз он ки Туғлуқ Темур бо нияти ишғоли Хуҷанд аз Сирдарё убур кард, амирони Мовароуннаҳр ва Ҳоҷӣ Барлос аз Амударё гузашта, ба Хуросон рафтанд, то ҷони худро аз тарс наҷот диҳанд.

         Солҳои 1360 ва 1370 дар баробари Амир Темур нафари дигаре, ки ба ҳаёти сиёсии Мовароуннаҳр таъсир расонидааст, Амир Ҳусайн, набераи амири Қазоқистон буд. Балх ва заминхои атрофи он тахти тасарруфи у буданд. Соли 1361 Амир Темур назди Амир Ҳусайн омад. Акнун ин ду ҳоким муттаҳид шуда, имкон пайдо карданд, ки ба хонҳои муғул муқобилат кунанд. Маълум аст, ки Амир Темур тобеи ҳокими Муғул буд. Ваќти он расид, ки Туѓлуќ Темур идораи Моваруннањрро ба Илёсхоља дод. Амир Темур, ки кушиши мустакил шуданро дошт, ба хукмрони нав итоат накард. Дар натиља низоъи нав ба миён омад. Солҳои 1361-1365 давраҳое мебошанд, ки Амир Ҳусайн ва Соҳибгирони Темур хеле наздик ва бо ҳам робитаи хуб доштанд.

         Ҳодисае, ки дар ҳаёти Амир Темур рух дод ва дар сари ӯ як умр доғ монд, соли 1362 дар Сайистон рух дод. Дар рафти чанг Амир Темур аз тири камон аз дасти рост аз оринч ва аз пои росташ сахт захмдор шуд. Натичаи хамин аст, ки вай то охири умр бо ланг рох мешавад. Аз ин рӯ, душманонаш, ки аз ӯ ба ҳарос афтода буданд, бо ҳасад Амир Темурро «Темурланг» мегуфтанд.

         Пас аз марги Туғлуқ Темур хони муғул Илёсшоҷа, ки соли 1363 аз сарзамини Мовароуннаҳр ронда шуда буд, барои тасарруфи моликияти пешинааш боз бо лашкари азим ба сӯи Мовароуннаҳр ҳаракат мекунад. Хамчунин маълум буд, ки хони Мугул махсусан нисбат ба ракибони худ хашмгин буд. Темур ва Амир Ҳусайн ба қадри имкон қувваҳои ҳарбӣ ҷамъ мекарданд, то даргириҳои шадид дар пешистода. Ин набард ба таърих бо номи «Чанги лой» дохил шуд. Дар байни Чиноз ва Тошканд бахори соли 1365 руй дод. Амир Темур ва Амир Ҳусайн дар ин ҷанги дарёи Чирчиқ шикаст хӯрданд. Сабабҳои ин мағлубиятро бо роҳҳои гуногун баён мекунанд. Бархе аз солноманависон тавзеҳ медиҳанд, ки Амир Ҳусайн дар пирӯзии хони Муғул суст ва нотавонӣ кардааст. Шояд ба ин сабаб бошад, ё шумораи зиёд ва омодагии беҳтари лашкари хони Муғул омили асосии ин дастовард буд.

         Амир Темур, ки бори дигар кӯшиш кардан беҳуда аст, фаҳмид, ки майдони ҷангро тарк карда, бо сарбозони боқимондааш ба Самарқанд баргашт. Баъди ба шахри Самарканд омадан, муддати зиёд дар ин чо наистода, аввал ба Кеш ва баъд ба воситаи Амударё ба Балх меравад. Тавре дар боло зикр кардем, дар он замон амири Мовароуннањр Њусайн буд. Ба карор омадан ба иродаи у вобаста аст. Аз ин сабаб Амир Темур маҷбур шуд, ки тибқи дастури ӯ ва дар бисёр мавридҳо бо ризоияти Ҳусайн амал кунад. Гузашта аз ин, шахри Самарканд тамоми Мовароуннахр ба холи худ гузошта шуд. Аз чанголи хони мугул халос шудан ба мардуми Самарканд вобаста буд. Дар ин шароит генералхо мудофиаи Самаркандро ба зимма гирифтанд.

         Сарбадорон барои аз зулми мугул озод шудан тайёр буданд, ки худро курбон кунанд. Ҷунбиши сарбадорӣ ҳамчун як ҷунбиши ҷамъиятию сиёсӣ дар Эрон дар асри 30 пайдо шуда, дар солҳои 50 ва 60 дар Мовароуннаҳр паҳн шуд. Мақсади асосии иштирокчиёни ҳаракат мубориза ба муқобили истилогарони муғул ва дастаҳои истибдодгари маҳаллӣ буд.

         Сохти чамъиятии иштирокчиёни ин харакат дар Самарканд айнан як хел буд, ки дар Хуросон буд. Ба ин харакат косибон, дукондорон, баъзе муаллимон ва донишчуёни мадраса фаъолона хамрох шуданд. Ильёшоча рост ба Самарканд рафт. Ҳоким, яке аз пешвоёни ояндаи сарбадорон, раиси мадраса, ки аз ҳар як сокини шаҳр миқдори зиёди андозу хироҷ ҷамъ карда, ба қадри худаш сарф мекард, дар назди мардуме, ки дар масҷиди шаҳр ҷамъ омада буданд, суханронӣ мекард. .Вай пазмон мешавад, ки шахрро ба холи худ гузоштааст.

         Мавлонои Хурдак Бухорӣ ва Абӯбакри Калавӣ низ дар баробари Мавлонозада ба раҳбарии дифоъ шомил шуданд. Муғулҳо, ки аз таъсиси мудофиа огоҳ набуданд, гумон мекарданд, ки шаҳри бе ҳоким бедифоя аст. Куввахои асосии онхо аз кучаи асосии даромадгохи шахр хучум мекунанд. Вакте ки истилогарон, ки ба ин хатар шубха надоштанд, ба чое, ки камонварони Мавлонзода дар камин буданд, наздик шуданд, ногахон ба тирхои камон дучор шуданд. Мухофизони шахр аз се тараф ба мукобили мугулхо хучум карданд. Муғулҳо, ки бо гумони он ки дар ҳамлаи аввал ин шаҳрро ишғол мекунанд, ба шаҳр ҳамла карданд, пас аз дидани талафоти зиёд маҷбур шуданд, ки ақибнишинӣ кунанд.

         Накшаи харбие, ки ахолии Самарканд тартиб дода буд, мукаммал ва самарабахш буд. Муғулҳо баъди чанд ҳамлаи бебарор нақшаи ихота кардани канораҳои шаҳр ва дар муҳосираи дуру дарозро ба нақша гирифтанд. Аммо дар байни армия бемории сирояткунанда пахн шуд. Онро вабои асп меноманд. Дар натичаи вабо кисми зиёди аспхои аскарони Ильёшоча кушта шуданд. Ильёшӯҷа маҷбур шуд, ки аввал Самарқанд ва баъд Мовароуннаҳрро бо талафоти зиёд тарк кунад.

         Дар он замон Амир Темур, ки дар Кеш буд, ин хабарро ба амир Ҳусайн, ки дар соҳили Амударё буд, расонд. Бахори соли 1366 ба Самарканд омада, сардорони сарлашкархоро ба хузури худ даъват карданд. Вохӯрӣ дар мавзеи Конигили Самарқанд баргузор шуд. Дар ин чо бо сарварони чанговарон ихтилоф ба амал меояд ва онхоро ба катл мерасонанд. Бо хохиши Амир Темур танхо Мавлонзода рахо ёфт ва ба Хуросон фиристода шуд. Пас аз саркӯби ҳаракати Сарбадор муносибатҳои байни Амир Ҳусайн ва Амир Темур тезутунд шуд. Беадолатии амир Ҳусайн нисбат ба генералҳо низ сабаби ин буд.

         Солхои 1366—1370 Амир Темур диккати худро ба корхои дохилй чалб намуд. Муноқишаҳои байни Амир Ҳусайн ва Амир Темур соли 1370 бо кушта шудани Ҳусайн ва ба тахт нишастани Амир Темур хотима ёфт. Хони кунунии Моваруннаҳр ба Суюрготмиш, аз авлоди Чингизхон гузашт. Низоми идораи давлатї дар дасти Амир Темир, ки амири Мовароуннањр номида шуд, гузошта шуда, аз Кеш ба Самарќанд кўчида, онро пойтахти давлати худ кард.

         Сиёсати муттаҳидкунии Амир Темур дар Мовароуннаҳр оғоз шуда буд. Вай заминхои байни Амударьё ва Сирдарьёро мутеъ карда, онхоро ба худ мутеъ намуд. Ба ихтиёри худ даровардани вилоятхои Фаргона ва Шош барои у душвор набуд. Вай аз чангхои дохилии сулолахои ин сарзаминхо истифода бурда, заминхои ба Ордахои Тиллой дар поёноби Сирдарьё тааллукдоштаро ишгол намуд.

         Амир Темур кӯшиш кард, ки Хоразмро ба Мовароуннаҳр дубора ворид кунад. Соли 1372 Ҳусайни Сӯфӣ ба амир Темур хироҷ надодааст ва ӯ ба сафири фиристодаи Соҳибқирон чунин ҷавоб дод: «Ман кишварро бо шамшер забт кардам, пас онро танҳо бо шамшер гирифтан мумкин аст».

         Дар ҳамон сол Амир Темур ба Хоразм лашкар овард. Барои ба Урганч расидан аз шахри Киёт гузаштан лозим буд, ки онро лашкари Темур пас аз чанд муковимат ишгол карда буд. Аз даст додани Қиёт бар Ҳусайни Сӯфӣ таъсири сахт дорад. У розй мешавад, ки бо Амир Темур ошти шавад ва талаби уро ичро кунад. Аммо бархе аз ҳокимон бо суръати тез ба мартабаи баланд боло рафтани Амир Темурро надида, Ҳусайнро бар зидди ӯ таҳрик медиҳанд. Хусайн ба кумаки онхо бовар карда, ба мукобили Амир Темур мебарояд, вале аз у маглуб мешавад. Баъди ин Хусайн дар калъаи Урганч пинхон шуда, зуд халок шуд. Ба ҷои ӯ бародараш Юсуфи Софӣ (1372) ба сари қудрат омада, бо Амир Темур созишномаи оштӣ баст. Аммо у хиёнаткорона шартхои оштишавиро вайрон карда, баъди бозгашти Амир Темур шахри Киятро ишгол намуда, ба мукобили у амалиёти ошкорои душманонаро огоз намуд. Баъди ин Амир Темур мачбур шуд, ки бори дуюм ба Хоразм лашкар кашад. (1373-1374). Аммо ин боиси муноқишаи ҳарбӣ намешавад, зеро Юсуф Амир ба назди Темур тавба мекунад ва ваъда медиҳад, ки шартҳои оштишавиро бечунучаро иҷро мекунад. Дар натичаи ин юриши дуюм Хоразми Чануби ба хайати давлати Амир Темур дохил шуд.

         Баъди соли 1374 Амир Темур се маротиба ба Хоразм лашкар кашид. Сабаби ин даъвои хони Орди тиллої Тўхтамиш ба Хоразм буд.

         Солҳои 1387-1388 Тӯхтамиш аз набудани Амир Темур дар Моваруннаҳр истифода бурда, ба Хоразм ҳамла кард. Вай Сулаймони Сӯфиро, ки ҳокими Хоразм буд, ташвиқ кард, ки бар зидди Амир Темур шӯриш барад. Сулаймон Софӣ ба ин розӣ шуд. Бу воқеалар Амир Темурни 1388 йилда яна Хоразмга юришга ​​мажбур қилди. Темур Урганчро ишғол намуда, ба сулолаи сӯфиён хотима гузошт.

         Аз он вақт инҷониб Хоразм дар ҳайати давлати Амир Темур ва баъдан давлати Темуриён буд. Хамин тавр, ба гайр аз заминхои Йетисув ва доманаи Сирдарьё хамаи заминхои Туркистон ба дасти Амир Темур гузаштанд.

         Ҳаракатҳои ҷангии Амир Темур дар таърих бо номи ҷангҳои «сесола» (1386-1388), «панҷсола» (1392-1396), «ҳафтсола» (1399-1405) маълуманд. Темур соли 1381 ба Ҳирот ҳуҷум кард. Дар ин давра дар Хирот сулолаи курдхо хукмронй мекард. Ҳокими онҳо Ғиёсиддини Пир Алӣ ба Темур сахт мухолифат намекард. Аммо соли 1383 дар Хирот шуриш сар зад. Шуриш пахш карда шуд ва бо суқути сулолаи курдҳо Алӣ Муайяд, ки охирин ҳокими сарлашкарҳо буд, замин ва қудрати худро ихтиёран ба Темур дод. Дар миёнаҳои солҳои 80-уми асри XIV тамоми Хуросон ба тасарруфи Амир Темур гузашт. Дар давоми чанги «се сол» Амир Теур Озарбойчон, Табрез, Мозандарон, Гилонро мутеъ мекунад. Пас аз он ӯ ба Қафқоз ҳамла карда, Тифлис, Арзирум ва қалъаи Ваннро забт мекунад.

         Тўхтамиш аз чунин лањзаи муносиб, яъне њузури Амир Темур дар Эрон истифода бурда, бо сардории Ќамариддин ба Мовароуннањр лашкар фиристод.

         Моҳи январи соли 1388 душман интизори бозгашти Амир Темур ба ақибнишинӣ шурӯъ кард. Амир Темур ба амирони худ Ҳусайн, Шайх Алӣ Баҳодур ва дигарон амр дод, ки душманро дафъ кунанд. Онхо дар мавзеи Сарисув ном сохили дарьёи Сир ба душман зада пеш карда, ба вай талафоти калон доданд. Дар охири соли 1388 Тӯхтамиш ба муқобили Амир Темур ҳамлаи нав кард. Амир Темур бо максади тайёрй ба чанг дар Сагорон (Каттакургон) кароргохи худро барпо карда, аскарони худро ба холати чангй гузошт. Амир Темур бо фармондеҳии Конғиёғлон, Темур Қутлуғуғлон ва Шайх Алӣ Баҳодур лашкар мефиристад, то аз ақибгоҳи душман ҳамла кунад. Ҳамла муваффақ шуд. Душман торумор карда шуд, Тохтамиш базӯр раҳо ёфт.

         Солҳои 1393-1394, ки Амир Темур дар Шеки (қисми шимолии Озарбойҷон) буд, Тӯхтамиш ба минтақаҳои Кавказортӣ ҳамла кард. Амир Темур Шекиро тарк карда, бо дарёи Кура сайру гашт кард. Ордахои Тилло шуниданд, ки аскарони Амир Темур меоянд ва мачбур шуданд акибнишинй кунанд. 1395 йилнинг апрелида Амир Темур билан Тўхтамиш ўртасида уруш бошланди. Кисми асосии чанг дар каноти рост буд. Дар ин звено вазъияти душвор ба амал омадааст. Амир Темур бо лашкари эҳтиётӣ ба ҷанг даромад ва душманро маҷбур кард, ки ақибнишинӣ кунад. Тӯхтамиш пас аз ҷанги сеюм қудратро тарк кард.

         Дар соли 1395 шикасти лашкари Тохтамиш дар сохили дарёи Терек ва хароб шудани Касри Берка ба Ордаи Тилло зарбаи хеле сахт буд. Баъди ин овозашро дуруст карда натавонист.

         Воќеањои љанг нишон медињанд, ки лашкаркашињои Амир Темур ба як кишвар бо юришњои ў ба дигар кишварњо пай дар пай будааст. Амир Темур борхо ба Озарбойчон хучум карда, соли 1387 муяссар шуд, ки онро тобеи худ гардонад. Амир Темур соли 1392 Арманистон ва Гурҷистонро забт кард. Марши Темур ба Ҳиндустони дур дар соли 1398 ба охир расид.

         Маҳорати ҷангии Амир Темур ба дараҷае буд, ки ӯ намегузошт, ки душманонаш озод нафас гиранд. Соли 1400 лашкари Амир Темур бар зидди султони турк Боязиди I ва султони Миср Фараҷ меҷангиданд. Соли 1402 Амир Темур дар наздикии Анкара бори дуюм бо Боязид задухурд карда, уро маглуб кард.

         Дар охири соли 1404 Амир Темур бо лашкари у ба суи Чин баромад. Зимистони он сол бадтарин зимистон дар таърихи Осиёи Миёна буд. Оби Сирдарё 1 метр ях баста буд, аксари сарбозон гушу биниву дасту пои хунук доштанд. Худи Амир Темур дере нагузашта сард шуд. Дар миёнаҳои моҳи январи соли 1405 онҳо тасмим гирифтанд, ки дар Отрор таваққуф кунанд ва дар ин ҷо 18 феврали соли равон Соҳибқирон Амир Темур оламшумули бузург даргузашт.

         Амир Темур 35 сол юришҳои ҳарбӣ мебарад. Дар натичаи ин маъракахо ба вай муяссар гардид, ки давлати бузург барпо намояд. Ба он Мовароуннахр, Хоразм, нохияхои атрофи дарёи Хазар, Афгонистони имруза, Эрон, Туркия, Хиндустон, Ирок, Русияи Чануби, Кавказ ва як катор мамлакатхои Осиёи Гарби дохил мешаванд. Муваффақияти Амир Темур, пеш аз ҳама, бо истеъдоди нодири ҷангии ӯ буд. Дар лашкари Амир Темур тартибот ва интизоми катъй чорй карда шуд. Ӯ ҳар як нақшаи ҷанг ва дастурҳоро барои ҳамаи қисмҳо таҳия мекард. Истеъдоди чангии у махсусан дар чанги зидди Султон Боязид дар наздикии Анкара зохир гардид. Дили лашкар ва ядрои фармондеҳиро намояндагони авлоди Барлос ташкил медоданд. Ба кавли онхое, ки вокеахои ин давраро мушохида кардаанд, Барлосхо ба душворихои чангй нихоят тобовар, дар камонварй хеле хуб буда, нисбат ба хокимони худ содик ва пурсабр буданд.

         Бо шаъну шарафи истиқлолият ва ибтикори Сарвари давлатамон И.Каримов номи поки устоди бузургвор, ки дар замони шӯравӣ фаромӯш шуда буд, барқарор гардид. Адолати торихй тасмим гирифт ва соли 1996 660-солагии Соҳибқирон дар саросари ҷаҳон таҷлил шуд.