1. «АЛПОМИШ»- Эпоси кахрамонии халкии узбек. Дар байни туркзабонҳо паҳн шудааст. Нашри ќароќалпокї, ќазоќї ва олтойии «Алпомиш» то мо дар шакли эпос ва вариантњои тоторї ва бошкирдї дар шакли афсонаву ривоятњо расидаанд. Ӯзбакҳо онро Алпомиш, қарақалпоқҳо Алпомис, қазоқҳо Алпомиси батир, Олтойиҳо АпипМанаш, тоторҳои Қазон Алпамша ва бошкирдҳо Алпамиша ва Барсин хилу гуфтаанд. Дар зери таъсири эпосхои узбек, 20а. дар ибтидо вариантхои точики дар шакли афсонаю ривоятхо низ вучуд доштанд. Бамси Байрак, ки бахше аз «Китоби Дадам Коркут», ёдгории мухими достони оузхои асримиёнагй мебошад, аз чихати сюжет ва композиция ба Алпомиш наздик аст.
2. Алпомиш дар таърихи тафаккури эстетикии чахонй яке аз вокеахои нодир ва фавкулоддаи бадей мебошад. Унинг нотакрорлиги ва ўзига хослиги шундаки, қадимги замонларда яратилган бу буюк эпосни асрлар давомида Бахшилар таронасида келиб келган ва бизга очиқ-ойдин эпос анъаналари билан етиб келган. Аз ин чост, ки имруз он як тухфаи бузурги кадимй, чахонбинии умумии давраи ба вучуд омадани он, инчунин вазъияти объективии рухи халк дар шароити зиндагонии эчодиёти анъанавй ва спектакль мебошад.. Ёдгории адабй, ки ба наслхо мерос мондааст, хамчун як эпопеяи бузург, ифодаи бехамтои бадеии вокеахои кахрамононаи таърихи миллии халк, ки дар пардаи афсонахо печонда шудааст, ба шумор меравад.
Достони «Алпомиш» ба хазор сол пеш тааллук дорад. Њарчанд он њамчун намунаи фолклорї дар асоси анъанањои эпикї шакли як эпос гирифта бошад њам, дар њаќиќат ќадимтарин достони «Алпомиш» мебошад. қабатҳои мил. ав. Дар он тафсири бадеии процессхое, ки дар мамлакати мо дар давоми асрхо ба амал омадаанд, инъикос ёфтааст. Баробари ба махалхои гуногун кучида рафтани кабилаи Кунградхо ва ба хайати халкхои навтаъсис дохил шудани он хамос ба дигар кабилахо ва халкхо пахн шуда, аз руи анъанахои эпикии онхо аз нав кор карда мешуд ва дар охир ба хамосаи хар халке табдил ёфт, ки ниёгонаш дар эчоди он иштирок доштанд. Нусхаҳои достони «Алпомиш», ки дар анъанаи эпикии шифоҳӣ боқӣ мондаанд, ба солҳои 9-10 а. дар офарида шудааст Аммо решахои мифологи ва таърихию хаётии сюжет ва мотивхои пешбаранда, ки асоси эпосро ташкил медиханд, чунинанд. давраҳо - млн. ав. ба давру замон тааллук доштани онро инкор намекунад. Дар сюжети эпос андешаҳои тоисломӣ ва як қабати мифологӣ мавҷуд аст. Дар он кабати мифологй кад. чихатхои бадей ва идеалии хаёт мебошанд. Вариантхои «Алпомиш» 1922. аз он сабт шудан гирифт. То кунун Фозил Юлдош огли, Маҳмадқул Ҷонмурод огли Полкан, Берди баҳшӣ, Саидмурод Паноҳ оглӣ, Бори баҳшӣ, Бекмурод Ҷӯрабой оглӣ, Мардонақул Авлиёқул оглӣ, Абдулло Нуралӣ оглӣ, Умир баҳшӣ, Ҳайдар Бойли огли Раҳимт, Ҳайдар Бойча оглӣ наздик ба чиҳил вариант гузошта шудааст. сабт шудааст. Дастнависҳои аслии эпос дар архиви фолклории Институти забон ва адабиёти Академияи илмҳои Ӯзбекистон маҳфузанд. Дар байни ин вариантхо мукаммалтарин вариантест, ки писари Фозил Юлдош навиштааст. Версияҳои «Алпомиш»-и Бердӣ Бахшӣ, Саидмурод Паноҳ оглу, Пулкан ва Эргаш Ҷуманбулбул оглӣ, Бекмурод Ҷӯрабой огли, Хушбоқ Мардонақулов низ ба табъ расидаанд. Достони «Алпомиш» достони бузургест, ки дар он қаҳрамонӣ, мардонагӣ, ватандӯстӣ, бародарии халқу миллатҳои гуногун, муҳаббату садоқат, мустаҳкамиву ваҳдати хонаводагӣ тараннум мекунад. Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Ислом Каримов достони «Алпомиш»-ро соли 1000 нашр кард Чунон ки дар нутки худ дар маросим гуфт: «Достони «Алпомиш» ба мо фазилатхои инсондустиро меомузонад. Ин моро таълим медиҳад, ки адолатпарвару ростгӯӣ, Ватану аҳли оилаамонро ҳифз кунем, дустону номуси хешро ҳифз кунем, оромгоҳи муқаддаси аҷдодонро аз ҳар гуна таҷовуз ҳифз кунем».
3. Достон бо тасвири безурётии сардорони кабилаи занги — бародарон Бойборй ва Бойсарй огоз меёбад. Дар он Алпомиш, Барчин, Таваллуди зулмхо дар як руз, Барчин. Образи асосии эпос (асари В. Е. Кайдалов).
Барчин дар Алпомиш гахвора буд, Бойсари бо дах хазор нафар аз Бойбор ба Калмыкистон кучида, барои овардани захми кахрамон ба кишвари дигар сафар карда, бо Карачон дуст шуда, шарти Барчинро ичро карда, ба Ватан бармегашт ва хафт сол боз дар асорат монд. .Саргузашти аз Бойчибор гурехтани Барчин ва никохи мачбурии занаш бо Ултонтози зуровар, ки дар он ракиби худро маглуб карда, ба максади худ мерасад, дар расмхои хеле шавкангезу рангини эпики тасвир шудааст. Муносибати Алпомишу Цорачон, Култой ва Ёдгор, хатто муносибати кахрамон бо аспи Бойчибор бн, енчи харвона шутур соддагии начиб, оромии олихиммат, инсондустии падарона, бегунох будани сахнаи дар эпос тасвиршуда тасвир ёфтааст. Достони «Алпомиш» шохасар аст. Вай кувваи бузурги гениалии шоиронаи халки узбекро пурра намоиш дод. «Алпомиш» ба забони словакии насрй ва ба забони русй тарчумаи бадеиро нашр кардааст. Иқтибосҳо аз он ба забони англисӣ нашр шудаанд. Эпос ба забони туркӣ тарҷума шудааст.
