DO`STLARGA ULASHING:
MANTIKIY MASALALAR
o‘quv-uslubiy qo‘llanma
MUKADDIMA
«O‘zingni bilsang – olamni bilasan» degan edi buyuk yunon faylasufi Suqrot. Inson hamma vaqt, kundalik hayotda ham, ilmiy faoliyatda ham fikr yuritadi. Ammo mantiq ilmini bilmasdan turib to‘g‘ri fikr yuritish mushkul.
Mantiq olamdagi qonuniy, zaruriy bog‘lanish va aloqalar, tartib va izchillik, tafakkurning ichki aloqadorligi, tadrijiy fikrlanishi, turli qarashlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, insonni hech bir narsaga befarq bo‘lmay, sinchkov qarashga, har bir voqea-hodisaga xolis baho berishga, shu yo‘l bilan muntazam va izchil fikr yuritish va har qanday oqilona fikrni isbotlay bilishga o‘rgatadi. Mantiq ilmi qonun-qoidalarini atroflicha o‘rganish va mustaqil fikr yuritish qobiliyatini rivojlantirish orqali amaliy hayot uchun kerakli xulosalar chiqarish, davr ruhini anglash, voqea-hodisalarni haqqoniy tahlil qilish oson kechadi.
Mantiq ilmini chuqur o‘rganish uchun milliy g‘oya va mafkuraning mohiyatini teran ifoda etadigan, hayot bilan uzviy bog‘langan o‘quv adabiyotlarini yaratish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Prezidentimiz I.A.Karimov Respublika Oliy Majlisi IX sessiyasida «…darsliklarda millat fikri, millat tafakkuri va millat mafkurasining eng ilg‘or namunalari aks etishi kerak»ligini ta’kidlab o‘tgan edi.
«Mantiqiy masalalar» o‘quv-uslubiy qo‘llanmasi yuqoridagi talablar asosida yozilgan bo‘lib, talabalarda mantiqiy fikr yuritish madaniyatini o‘stirishga, to‘g‘ri fikr yuritishga, bahs-munozara paytida o‘zining va boshqalarning fikr-mulohazalariga tanqidiy munosabatda bo‘lishga, hozirjavoblikka, suhbatdoshining fikr-mulohazalaridagi xatolarni anglashga yordam beradi. Shuningdek, haqiqatni aniqlash, uni yoqlab chiqish, asoslash uchun mantiqiy qoidalardan foydalana bilish, o‘z fikrini lo‘nda va ishonarli qilib bayon etish ko‘nikmalarini hosil qiladi.
Mantiq ilmining ta’lim-tarbiya jarayonidagi ahamiyati beqiyos. Zero, ilm-fan ildam rivojlanayotgan bir paytda ilmiy tadqiqotlar olib borish hamda ilmiy-nazariy tajribalar orqali to‘plangan ma’lumotlarni samarali tahlil qilish mantiq ilmini mukammal bilishni taqozo etadi.
FIKRLASH MASALALARINI YECHISH QOIDALARI
Mantiq ilmi hiyla «qiyin» fanlar qatoriga kiradi. Shu bois uni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishning yo‘li olingan nazariy bilimlarni amaliy mashg‘ulotlar bilan mustahkamlashdir. Ushbu qo‘llanma bu borada Sizning eng yaqin yordamchingiz bo‘ladi. Unda berilgan masalalarning biri oddiy bo‘lsa, boshqasi chuqur fikr yuritish orqali, yana biri esa tajriba asosida yechimini topadi. Tafakkur masalalarini yechish uchun esa mantiqiy fikrlash, mantiq ilmi qoidalaridan xabardor bo‘lish lozim bo‘ladi.
Fikrlash – insonning aniq dalillarni kuzatib, umumiy xulosa chiqarishga intilish, voqea-hodisalarning sabablarini aniqlash va kelajakni oldindan ko‘ra bilishdan boshlanadi.
Fikrlash jarayonlari quyidagicha:
1. Avvalo hal etilishi lozim bo‘lgan muammo aniqlab olinadi. Chunki muammo bo‘lmasa odam hech narsa haqida o‘ylamaydi. Hal etilishi lozim bo‘lgan masalani yechish uchun uning mohiyatini to‘la tushunish, masala shartlarini tahlil qilish, nima berilgan va nimani topish kerakligi haqida mulohaza yuritiladi.
2. Masalani yechish uchun zarur bo‘lgan bilimlar (qoida, dalil, qonun, teorema, ta’rif) ishga solinadi.
3. Gipoteza, ya’ni taxminlar o‘rtaga tashlanadi, taxminlardan eng to‘g‘risi tanlab olinadi.
4. Masala yechiladi, natija tekshiriladi.
Fikrlash masalalarini yechish, mulohaza yuritish orqali talabalar dunyoqarashida o‘ziga xos xususiyatlar takomillashadi, ya’ni fikrning chuqurligi, kengligi, o‘tkirligi, tanqidiyligi, fikrlash tezligi va mustaqilligi muhim ahamiyatga egadir.
Aql-farosat murakkab nazariy va amaliy muammolarni hal etishdagina emas, balki kishining juda oddiy, odatdagi kundalik ishlarida ham namoyon bo‘ladi. Bu jihatdan yunon faylasufi Demokrit hayotidan olingan voqea ibratlidir. Kunlarning birida Demokrit juda ustalik bilan bog‘langan katta bir boylam o‘tinni sira qiynalmasdan ko‘tarib ketayotgan yigitni uchratib qoladi. Demokrit yigitdan o‘tinni sochib tashlashni va yana ilgarigidek qilib taxlab bog‘lashni iltimos qiladi. Yigit uning iltimosini bajaradi va epchillik bilan o‘tinni taxlab bog‘laydi. Shunda Demokrit «Hoy yigit, sen shunchalik zo‘r aql-farosat egasi ekansanki, yuksak ishlar bilan shug‘ullanmog‘ing lozim» deydi va uni shogirdlikka oladi. Keyinchalik o‘tinchi yigit mashhur faylasuf bo‘lib yetishadi. U Protagor edi.
Ushbu o‘quv-uslubiy qo‘llanma talabalarning fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlar yaratish, ularda hamma narsani bilishga intilishini kuchaytirish kabi shaxsiy fazilatlarni takomillashtirishda yordam beradi. Qo‘llanma Oliy va o‘rta maxsus ta’lim o‘quv yurtlari talabalariga, falsafa, mantiq ilmi bilan qiziquvchilarga, shuningdek, yosh o‘qituvchilarga amaliy mashg‘ulotlarda o‘qitishning interfaol usullarini qo‘llashda yordam beradi.
1. «Mantiq – aql gimnastikasidir». To‘g‘rimi?
2. «Ular bazmda yig‘lovchi, urush paytida kuluvchi, boshliqlari ortidan har yo‘lga boruvchi, sovuq va ochlikka qanoat qiluvchi, urushda chidamli, dardga sabrli, tinchlik va rohatning nomini ham bilmaydigan xalqdir. Barchasining ruhoniyati va qalbi bir xil, taomu libosda takallufsizdir». Sizningcha bu qaysi xalqning ijtimoiy qatlami ahvoliga berilgan baho?
3. IX asrning buyuk shoiri, fors-tojik mumtoz she’riyatining asoschisi Abu Abdulloh Rudakiy (884-954)ning she’rlari yuksak insoniylik, dohiyona tafakkur, tuyg‘ular tozaligi, xalqona soddalik, ma’naviyat ruhi, nurli tarovati bilan kishini maftun qiladi. Uning ushbu chistoni ham fikrimizning yorqin dalilidir:
Quloqsiz eshitar, cho‘loqdir tez yurar,
Tilsizdir gapirar, ko‘zi yo‘qdir ko‘rar.
Qilich kabi o‘tkir, yurishi ilondek,
Chehrasi qayg‘uli, oshiqlarga o‘xshar.
Abu Abdulloh Rudakiyning ushbu to‘rtligida nima ta’riflangan?
4. A., B., S., D., J. ismli kishilar bir-birlari bilan bog‘liq holda ishlaydilar. Agar A. rejani bajarsa, B. ham bajaradi. Agar B. bajarsa S., C. bajarsa D., D. bajarsa, J. rejani bajaradi. S. rejani bajarmadi. Ulardan qaysi birlari rejani bajargan bo‘lishi mumkin?
5. Futbolchilar komandasi 11 kishidan iborat bo‘lib, ularning o‘rtacha yoshi 22 ga teng. O‘yin paytida bir futbolchi shikastlanib, o‘yindan chiqib ketdi. Qolgan o‘yinchilarning o‘rtacha yoshlari 21 ga teng bo‘ldi. O‘yindan chiqib ketgan futbolchi necha yoshda bo‘lgan bo‘lishi mumkin?
6. Ekilgan ekin orasiga ot bilan kirgan kishi noto‘g‘ri ish qilganini tushunib, ekinga zarar yetkazmagan holda qanday qilib ekinzordan chiqib ketishi mumkin?
7. Dunyoda shunday shahar borki, uch revolyutsiyani boshidan kechirgan, uning qishi qisqa, yoz faslida esa kechasi chiroq yoqmasdan ham gazeta o‘qish mumkin. Shimolda unga teng keladigan shahar yo‘q. Bu qaysi shahar?
8. Tasavvur qiling. Havoni bulut qoplab, yomg‘ir quya boshladi, lekin yog‘ayotgan yomg‘irning shovqini bor bo‘lsa-da, biror tomchisi yerga tushmadi. Yer qup-quruq turibdi. Qanday qilib?
9. Uch og‘a-iniga o‘n yettita ot meros qolibdi. Ota o‘z vasiyatida otlarning yarmini katta o‘g‘liga, uchdan bir qismini o‘rtancha o‘g‘liga, to‘qqizdan bir qismini kichik o‘g‘liga deb taqsimlab bergan edi. O‘g‘illar merosni bo‘lisha olmabdilar. Qozi esa merosni bir zumda hal qilibdi. Qozi qanday tadbir o‘ylab topgan?
10. Abbosiylar xalifasi Ma’mun ar-Rashid (833 yilda vafot etgan) aytgan ekan: «Shomning ko‘zi – Damashq, Rumning ko‘zi – Kustantana, Iroqning ko‘zi – Bag‘dod, Movarounnahrning ko‘zi – …». Xalifa qaysi shaharni Movarounnahrning ko‘zi deb aytgan bo‘lishi mumkin?
11. Nima uchun «ko‘z bilan ko‘rgan yuz marta eshitgandan afzal»?
12. Ko‘cha qoidasini buzganligi uchun bir necha kishini ushlab turgan inspektor ularni rost gapirishga undab, «agar qoidabuzar rost gapirsa ming so‘m, agar yolg‘on gapirsa uch ming so‘m jarima olaman» degan shart qo‘ydi. Bunday paytda birorta qoidabuzar jarimadan qutulib qolishi mumkinmi?
13. Nima uchun «qari bilganni pari bilmas?»
14. Sud oldida uch kishi turibdi. Ulardan har biri jinoyatchi yoki jinoyatchi emas. Sudya jinoyatchi doimo yolg‘on gapirishini, jinoyat sodir etmagan kishi rost gapirishini bilgan holda bu uch kishining qaysi biri jinoyatchi-yu, jinoyatchi emasligini bilmasdi. Sudya tajribasini ishga solib birinchi kishini so‘roq qilib ko‘rdi. Qolgan kishilardan «Birinchi so‘roq qilingan o‘zini jinoyatchiman, deb tan oldimi?» deb so‘radi. Ikkinchi kishi «Jinoyatchiman deb tan oldi» dedi. Uchinchi kishi «Jinoyatchiman deb tan olmadi» dedi. Sizningcha ikkinchi va uchinchi sudlanuvchilardan qaysi biri jinoyatchi emas?
15. Bunga nimani joylashtirsa bo‘ladi?
16. Yettita bir xil olmani sakkiz kishiga teng bo‘lish uchun nima qilish kerak?
17. Bir tushuncha bir vaqtda ham to‘g‘ri, ham noto‘g‘ri bo‘lishi mumkinmi?
18. Bir sigir har yilning boshida bir buzoq tug‘adi. Agar buzoq hayotining har to‘rtinchi yilidan boshlab xuddi onasi kabi har yili yilning boshida bittadan buzoqlasa, 20 yilda sigirlarning umumiy soni nechta boshga yetadi?
19. Qadimda jinoyat qilgan kishilar uchun turli qonunlar o‘ylab topishgan. Bir mamlakat podshosi antiqa jazo usulini kashf qilgan va ko‘p jinoyatchilar jazodan ozod bo‘lib, qutulib ketganlar. Podsho qanday usul qo‘llagan bo‘lishi mumkin?
20. So‘zlarning omonimini toping:
Til Yulduz
Kapalak Ilon
Olim Ot
Sariq Muz
Silliq Jon
21. Chinorning bo‘yini qanday qilib o‘lchash mumkin?
22. Bu binoning sakkiz eshigi bor. Har bir eshikning ortida sakkizta xonasi bor. Kirib xonalarni aylansangiz, ajib bir holni ko‘rasiz. Xonalarning ranglari mos ravishda biri oqqa, biri qoraga bo‘yalgan. Bu nima bo‘lishi mumkin?
23. Go‘sht tog‘ tepasida tez pishadimi yoki tog‘ etagidami?
24. Yer sharida shunday dengiz borki, unda nafaqat cho‘milishingiz, balki suvning ustida dam olib, bemalol kitob o‘qishingiz, choyxo‘rlik qilishingiz mumkin. Bu qaysi dengiz?
25. Aql kirishi uchun aql tishi chiqishini kutib o‘tirish shartmi?
26. Olamda to‘rt narsa yo‘q. Ularni toping.
1. Osmonning ustuni.
2. …
3. …
4. …
27. Istalgan sonni 10 ga ko‘paytirish uchun nima qilish kerak?
28. Quyidagi tushunchalarni qanday munosabat birlashtiradi?
uy – hovli – imorat
xona – mehmonxona
ishli – ishsiz
g‘azab – jaholat
ko‘ngil – yurak – dil
osuda – tinch – tashvishsiz
tojir – savdogar
rashha – tomchi
muqobil – teng – barobar
astrologiya – yulduzshunoslik
nafis – nozik – latif
komil – takomil – mukammal
sirli – ajib – mo‘jiza
daryo – dengiz – okean
29. Bobosi shunday yoshdaki, otasi bobosidan ikki barobar kichik, tog‘asi otasidan ikki barobar kichik, jiyani tog‘asidan besh barobar kichik. Ularning bari necha yoshda?
30. Sparta davlatining asoschisi Likurg «u» jonivorlar hayotini o‘ziga namuna deb, rus podshosi Pyotr I esa ularning hayotini o‘ziga ibrat deb bilganlar. Fransuz qiroli Napoleon Bonapart ular hayotidagi tartib, intizom va qoidalarida davlat tuzumining ilk kurtaklarini ko‘rib ajablangan. Bu yerda so‘z qaysi jonzod haqida ketmoqda?
31. Tushunchalarni taqqoslang:
fikr – tafakkur – mutafakkir
kashf – kashfiyot – mukoshif
hisob – muhosaba – muhosib
32. Ushbu she’rni mantiqiy tahlil qiling:
Asl bo‘lmagin aslo, kamol shuning o‘zidir,
Bor, unda mavh bo‘l, visol shuning o‘zidir.
Otmoq uchun kamon, o‘q hozirlagan ey inson –
Sen undan uzoqdasan, o‘lja shuning o‘zidir.
«Biz jon tomiridan ham yaqinroqmiz» dedi U –
Sen qidirma yiroqdan, Yaqin shuning o‘zidir.
33. Quyidagi tushunchalarning mazmun jihatdan qarama-qarshisini toping:
avval, dono, do‘st, mard, baxt, sog‘lom, erkin, kecha, hayot, hozir, tinchlik, katta, sho‘x, ochiq, chiroyli, toza, to‘g‘ri.
34. Osmonda g‘ozlar uchib ketyapti. Uchayotgan g‘ozlar 100 ta bo‘lishi uchun ular qancha bo‘lsa shuncha, keyin shunchaning yarmicha, so‘ng yarmisining yarmicha va nihoyat yana bir g‘oz qo‘shilishi lozim. Uchib ketayotgan g‘ozlar soni nechta?
35. Quyidagi tushunchalarning nisbatdoshini toping:
go‘zal – _____________
keng – _____________
murakkab – _____________
jiddiy – _____________
chuqur – _____________
sekin – _____________
ustoz – _____________
shirin – _____________
kafolat – _____________
sardor – _____________
36. «U» shu qadar shirinki, totib ko‘rging keladi, shu qadar achchiqki, tilingni kuydiradi. «U» nima bo‘lishi mumkin?
37. Quyidagi iboralarda ifodalangan tushunchalarni izohlang:
Xamirdan qil sug‘urgandek
Parvoyi falak
Daryodan tomchi
38. «Jonli mushohada» nima?
39. Quyidagi tushunchalarning turini ayting, abstrakt tushunchalarni aniqlang:
adolat, nazariya, yadro, xayol, yomg‘ir, hikmat, sevinch, komil, orzu, farzand, mahorat, vijdon, masala, kamalak, yoshlik.
40. «U» – erta bilan to‘rt oyoqlab yursa, tushda ikki oyoqlab yuradi, kechqurun esa uch oyoqlab yuradi. «U»ni toping.
41. Hamma narsa uchun eng avvalo nima kerak?
42. Odam qancha ko‘p qiziqsa, shuncha ko‘p o‘qiydi. Qancha ko‘p o‘qisa, shuncha ko‘p biladi. Qancha ko‘p bilsa, yashashi shuncha qiyin bo‘ladi. O‘ylab ko‘ring-chi, nima uchun?
43. Buyuk davlat arbobi, sohibqiron Amir Temur (1336-1405)ning hech kanda qilmaydigan odati bo‘lgan ekan. Biror jang yoki yurishlardan avval eng birinchi bir maqbarani ziyorat qilgan. Amir Temir kimning maqbarasini ziyorat qilgan bo‘lishi mumkin?
44. Men yong‘oqni olib, uni chaqdim, ichidan mag‘zini oldim, po‘chog‘ini tashlab yubordim. Men bilishning qanday operatsiyasini bajardim?
45. Italyan olimi Galileo Galiley (1564-1642) yozishicha, «3-4 tirsak balandlikdan yiqilgan otning oyog‘i sinishini kim bilmaydi. Lekin bunday balandlikdan yiqilgan it ziyon ko‘rmaydi. 8-10 metr balandlikdagi daraxtdan yiqilgan mushuk ham shikastsiz qoladi. Shuningdek, minora ustidan tushib ketgan chigirtka, va hatto oy sathidan yiqilgan chumoli lat yemaydi». Bu yerda Galiley haqmi? Nima uchun?
46. «U» shunday tezkorki, yuguradi, yugurgandan o‘tadi, o‘q emas otiladi, qush emas, lekin uchadi. «U» nima?
47. Faraz qiling, mol bozoriga kirib kelyapsiz. Ro‘parangizda bir odam bozor ichidan sigir yetaklab chiqib kelayapti. O‘ylab ko‘ring-chi, bu odamning sigirni sotib olgani yoxud sigirini sota olmay qaytarib ketayotganini bir ko‘rishda qanday bilish mumkin?
48. Asaldan shirin, zahardan achchiq nima bo‘lishi mumkin?
49. Yassaviylik tariqatining asoschisi turkistonlik Ahmad Yassaviy (1105-1166)ning falsafiy-irfoniy qarashlari «Hikmatlar» va «Devoni hikmat»da aks etgan. Ahmad Yassaviy uzoq umr ko‘rgan. Ahmad Yassaviy shogirdariga «hayotim davomida uch haqiqatni angladim, bir umrlik xazina nima ekanini bildim. Eng og‘ir dard nimaligini tushunib yetdim. Eng yaxshi qasosni qanday olishni angladim» deb aytgan. Yassaviy hazratlari bu yerda nimalarni nazarda tutgan?
50. Mantiq ilmi sizga yolg‘on va rost munosabatlarini o‘rgatadi. Zero, haqiqat bilan yolg‘onning jisman ko‘rinishi mavjud bo‘lib, ular orasida masofa ham shu qadar qisqadir. O‘ylab ko‘ring-chi, yolg‘on va rostning ko‘rinishlari nimalarda aks etadi?
51. «Otam ham, onam ham, do‘stu yorim ham sensan, sen qanchadan-qancha shaharlarni kezding, dengizlarda suzding. Qanchadan-qancha boyni xonavayron qilding, kambag‘allarni odam qilding, qancha sanamlarni yo‘ldan ozdirding. Mana endi joyingni topding, endi hech kimning rohatini buzolmaysan, bu yerda seni hech kim ombur bilan ham sug‘urib ololmaydi». O‘ylab ko‘ring-chi, so‘z nima haqida bormoqda?
52. Ikki qadrdon do‘stlar uzoq yillardan so‘ng uchrashib qolishibdi. Ulardan biri do‘stini mehmon qilmoqchi bo‘lib, uyiga taklif qilibdi. Do‘sti rozi bo‘lib, «faqat uchta shartim bor. Meni podshoga ro‘para qilmaysan, menga zahar bermaysan, meni zindonga solmaysan» debdi. Do‘sti esa shartlarni tushunmasdan, rosa boshi qotibdi. Ayting-chi, o‘sha uch shartning ma’nosi nima edi?
53. Inson tanasida shunday a’zo borki, uning undan to‘qqiz qismi suvdan iborat. Bor yo‘g‘i bir qismi to‘qima va hujayralardan iborat. Inson tanasidagi bu sersuv a’zo nima?
54. Oq dengizning «Oq dengiz» deb atalishiga sabab nima?
55. Tarixda mashhur kishilar ko‘p bo‘lgan. «Buxoro tarixi» asari bilan mashhur bo‘lgan tarixchi olim Abu Bakr Ja’far Narshaxiy (899-959)ning yozishicha, «u»ning bir ko‘zi ko‘r, boshi kal, yuzi badbashara bo‘lgan. O‘z davrining yetuk ma’rifatparvar kishisi bo‘lsa-da, yuziga ko‘k parda tutib yurgan, XIII asrning 70-80 yillarida arab xalifaligiga qarshi qo‘zg‘olonga boshchilik qilgan. Qo‘zg‘olon mag‘lubiyatga uchragach, o‘zini olovga tashlab halok etgan». O‘ylab ko‘ring-chi, bu mard inson kim edi?
56. Bir savdogar o‘g‘lining savdodagi fahm-farosatini sinash uchun 500 so‘m pul berib, «ham o‘zimiz, ham sigirimiz, ham tovug‘imiz uchun yemish bo‘ladigan narsa olib kel» debdi. Ayting-chi, o‘g‘il nimalarni xarid qilgan bo‘lishi mumkin?
57. Nima uchun aynan taksi avtomobillariga shahmat belgisini qo‘yish rasm bo‘lgan? Ular shahmat ishqibozlarimi yoki?…
58. Bahorning ilk nafasi bodom gullari orqali seziladi. Lekin uning erta gullashi bog‘bonlar uchun xavotirli. Chunki sovuq ta’sirida bodom gullari to‘kilib ketadi. Bog‘bonlar bodom barvaqt gullamasligi uchun ajoyib xiyla ishlatishgan. Bu esa bodomlarning hosili mo‘l bo‘lishiga zamin yaratgan. Xo‘sh, o‘ylab ko‘ring-chi, bog‘bonlar qanday xiyla ishlatishgan ekan?
59. Podsho bosh vazirlik o‘rniga munosib kishi tayinlash maqsadida saroy ahliga shunday savol beribdi: «Yer yuzida, yer ostida va osmonda nima ko‘p?» Vazirlikka da’vogar a’yonlar o‘z fikrlarini bildirishibdi. Fozillik va donolikda mashhur bir piri komil esa to‘g‘ri javob beribdi va podshoning xos kishisi, vaziriga aylanibdi. O‘ylab ko‘ring-chi, u qanday javob bergan ekan?
60. Kompyuter inson miyasidan andoza olib yaratilgan. O‘ylaydi. Hisob-kitob qiladi. Masalani yechadi. Xulosa chiqaradi. Eslab qoladi. Keraksiz axborotlarni xotirasidan o‘chirib tashlaydi. Sizningcha inson bilan kompyuter orasidagi eng katta farq nima bo‘lishi mumkin?
61. «Do, re, mi, fa, sol, lya, si, do» notalarining asoschisi buyuk yunon matematigi . . . . » O‘ylab ko‘ring-chi, u kim?
62. Ajdodlarning naqadar teran bilim va tajribaga ega bo‘lganliklari tarixdan ma’lum. Ular har qanday sohada daho bo‘lishgan. Ayniqsa, ajabtovur jazolash usullarini ham o‘ylab topishgan. Og‘ir jinoyat qilgan kishini qamashmas, o‘ldirishmas, dorga osishmas, qamchi bilan urishmas, lekin shunday jazolar ekanlarki, jinoyatchi bundan ko‘ra o‘limni afzal bilar ekan. O‘ylab ko‘ring-chi, u qanday jazo ekan?
63. Buyuk nemis shoiri Gyote (1749-1832) ilk bora ayolni gulga o‘xshatgan. Uni ikkinchi marotaba gulga qiyoslagan shoir … Sizning-cha kim bo‘lishi mumkin?
64. Islom dinida shariat qonunlari farz bo‘lib, erkaklarning begona ayolga qarashi, hattoki, tabib bo‘lsa ham davolash maqsadida ayolning qo‘lini ushlashi man etilgan. Bunday hollarda tabiblar ayolning kasalini aniqlash uchun qanday chora qo‘llashgan ekan?
65. Fransuz adibi Viktor Gyugo (1802-1885) yalqovlikka shunday ta’rif bergan ekan. «Yalqovlik – ona, o‘g‘li – o‘g‘irlik, qizi esa … ».
O‘ylab ko‘ring-chi, yalqovlikning qizi nima bo‘lishi mumkin?
66. Keksalar duo qilishganda «To‘rt muchang sog‘ bo‘lsin» deyishadi. «To‘rt mucha» nima?
67. «U» nima bo‘lishi mumkin?
Juda qadimiy chuqur o‘pqon, tubsiz,
Ne-ne inson yiqilib g‘arq bo‘ldi, esiz.
Faqat donolar o‘tdi, undan aql-la ipsiz,
Unga parvo qilmaganga hurmatlar cheksiz.
68. Bir kishi o‘g‘il ko‘ribdi. Bir ko‘zachaga o‘g‘lining tug‘ilgan kunida bittadan tanga tashlashni odat qilibdi. Shu tariqa har tug‘ilgan kunda tanga tashlayveribdi. Otasining vafotidan so‘ng o‘g‘il ham bu ishni davom ettiribdi. Yillar o‘tib, o‘g‘il qaribdi. O‘limi oldidan tangalarni sanab yoshini bilmoqchi bo‘libdi. Buni qarangki, tosh o‘n sakkizta chiqibdi. Mulohaza qilib ko‘ring-chi, o‘g‘ilning yoshi nechada ekan?
69. Sharq falsafasiga ko‘ra, erkak qalbi qilichda. Xo‘sh, Sharq falsafasiga ko‘ra, ayol qalbi … nimada?
70. Mashoyixlar fikricha, insonni uch toifaga ajratish mumkin ekan:
atrofdagilarning havasini keltiradigan.
atrofdagilarning kulgu-mazaxiga qoladigan.
atrofdagilarning rahmi keladigan.
Bu uch toifa insonlar kimlar?
71. Rimlik mashhur notiq, faylasuf va siyosiy arbob Sitseron (mil. avv. 106-43 yy.)ga «Rim haloskori va yurt otasi» degan faxriy nom berilgan. Uning «Davlat», «Qonunlar haqida»gi asarlari bizgacha yetib kelgan. Inson erkinligi – uning moddiy va ma’naviy, shuningdek, jismoniy tomondan hech kimga qaram emasligi hisoblanadi. Sitseron fikricha, inson mutlaqo erkin bo‘lishi uchun … nimaning quli bo‘lishi shart. Mulohaza qiling-chi?
72. Bu so‘z arabcha «hibba» degan ma’noni beradi, asl ma’nosi ustiga tuproq tortilgan urug‘dir. Hayotning asli va asosi ana shu urug‘dadir. Bu so‘z barchani birdek zavqlantiradi, ertangi kunga ishonch uyg‘otadi, «u»siz hayotning ma’nosi qolmaydi, «u» tufayli dillar yashnaydi, ko‘zlar quvnaydi, qalb haroratga to‘ladi. «U» nima?
73. O‘ylab ko‘ring-chi, u nima?
U nimadir, quv yog‘ochdan og‘zi bor,
U nimadir, o‘rtasida mag‘zi bor.
U nimadir, yelkasida og‘zi bor,
U nimadir, suv ostida qimirlar.
74. Qo‘qon xoni Amir Umarxon jufti haloli malika Nodirabegim bilan bir masala ustida tortishib qolishibdi. Xon jahl bilan: «Sizga ruxsat. Saltanat xazinasidan o‘zingiz uchun eng qimmatli narsani oling-da, yurtingizga jo‘nang» debdi. Fahm-farosatli Nodirabegim shunday aqlli yo‘lni tanlaganki, xon aytgan so‘zidan qaytgan ekan. Nodirabegim nima qilgan bo‘lishi mumkin?
75. Har bir xalqning milliy urf-odat va an’analari bor. Hindistonda sigirni e’zozlashsa, Misrda «u»ni e’zozlashgan. Hattoki «u»ni o‘ldirib qo‘ygan odam jallod qo‘liga topshirilib, o‘limga mahkum qilingan. O‘z ajali bilan o‘lgan «u» mo‘miyolanib, maxsus qabrlarga qo‘yilgan, «unga» aza tutilib, motam liboslari kiyilgan. Ayting-chi, bu qadar e’tiborga sazovor bo‘lgan «u» hayvon nima ekan?
76. Donolar fikricha, ota-onang sen uchun xazina, jigarlarning sen uchun tayanch, do‘sting sen uchun … nima bo‘lishi mumkin?
77. XV-XVI asrlarda Ispaniya juda katta dengiz flotiga ega bo‘lgan. Lekin uzoq safarga chiquvchi kema ekipaji oldida bir muammo ko‘ndalang bo‘lgan, ya’ni «yoki har bir matrosga bittadan, yoki hech bir matrosga emas». Bu muammo nima edi, buni matroslar qanday hal etishgan?
78. Mitaning yomoni tegirmondan ham butun chiqarmish. Qanday qilib?
79. Tasavvuf qiling, yo‘lda ikki yo‘lovchi bir sandiqqa duch kelishdi. Birinchisi «bu yerga sandiq qayerdan kelib qoldi ekan» deb, ikkinchisi esa «sandiqning ichida nima bor ekan» deb o‘ylayapti. Sizningcha yo‘lovchilar kim bo‘lishi mumkin?
80. Shahzoda bir donishmandning qiziga oshiq bo‘libdi. Qiz unga shart qo‘yibdi. «Mening qalinimga (sep) o‘nta uloq, yigirmata bo‘ri, o‘ttizta yo‘lbars, qirqta tulki, ellikta otning no‘xtasi, oltmishta jilovlangan ot, yetmishta maymun, saksonta chaqaloq, to‘qsonta tuxum, yuzta mayyit bersinlar» debdi. Shahzodaning boshi qotibdi. O‘ylab ko‘ring-chi, ular nima bo‘lishi mumkin?
81. Hukmdor ko‘ngliga nima xush kelsa, o‘shani talab qiladi, chunki u podshoh. Qadim zamonda bir podshoh oshpazlarini sinovdan o‘tkazmoqchi bo‘lib, ularga shart qo‘yibdi: «O‘n kishilik ovqat tayyorlaysiz, unga ikki hovuch tuz soling, suzishdan avval yana bir kosa tuz soling. Uni suzib oldimga qo‘yganingizdan so‘ng men yana uni tuz bilan iste’mol qilmog‘im lozim». Oshpazlar bu shartni muvaffaqiyatli ado etibdilar. Podsho buyurgan taom nima bo‘lishi mumkin?
82. Payg‘ambarimiz Muhammad s.a.v. (570-632) safarlaridan birida yo‘l yoqasidagi katta bir daraxt soyasida hordiq chiqarganlar. Jo‘nashdan avval u daraxtni kestirib tashlashga buyruq berganlar. Mulohaza qiling, Payg‘ambarimiz s.a.v.ga daraxtni kesishning nima zarurati bo‘lgan?
83. «U»ning qismati juda og‘ir, G‘arbda ham, Sharqda ham u haqda bir xil fikr bildirishgan: «u» doimo barhayot, lekin hamma vaqt ham baxtli emas. «U»ning do‘stlaridan ko‘ra dushmanlari ko‘p. «U» nima?
84. Mulohaza qiling: janjallashayotgan ikki kishidan qaysi biri ko‘proq aybdor?
85. «Haqiqiy matematik bo‘lish uchun biroz matematikaga zid bo‘lgan bir narsadan xabardor bo‘lish kerak» deyishadi. Sizningcha, haqiqiy matematik yana nimadan xabardor bo‘lishi kerak?
86. Nima uchun usta ko‘rmagan shogird har maqomga yo‘rg‘alaydi?
87. Ular shu qadar chiroyli iboralar bilan bezanganki, bularni huddi karamdek, qurbaqa misol, tuz kabi, kuzgi yomg‘irdek, deya siylab gapirishadi. Ular qaysi toifadagi kishilar bo‘lishi mumkin?
88. Qadimgi Rimda notiqlik san’ati shu qadar rivojlanganki, notiqlar nutq so‘zlaganda bir oyoqda turishlari majbur bo‘lgan. O‘ylab ko‘ring-chi, bunga nima sabab bo‘lgan?
89. Qanday qilib tuya hammomni orzu qilishi mumkin?
90. Inglizlar futbolni jon-dildan sevishadi. Ularning fikricha, futboldagi eng chiroyli narsa … . O‘ylab ko‘ring-chi, nima ekan?
91. Nima uchun mol egasiga o‘xshamasa harom o‘ladi?
92. «U» shunday zalvorliki, bir kishiga og‘irlik qiladi, ikki kishi uchun ayni muddao, uch kishi esa uni butunlay yo‘qqa chiqaradi. «U» nima ekan?
93. Bu foniy dunyoni nega besh kunlik deb atashadi? Nega olti kunlik yoki yetti kunlik emas. Mushohada qiling.
94. Har bir inson uchun bu dunyoda eng yaqin va eng aziz inson … Sizningcha kim bo‘lishi mumkin?
95. Quyoshning Sharqdan chiqib, G‘arbga botishini hamma biladi. Mashoyixlar talqiniga ko‘ra, nur Sharqdandir. Buni alohida ta’kidlashning mohiyati nimada?
96. Nima uchun el og‘ziga elak tutib bo‘lmaydi?
97. Bir vaqtlar qadimgi Gretsiya va Rimda «u» qullarning xos belgisi sifatida qaralgan. Ayni vaqtda «u» o‘zini o‘ta zamonaviy deb bilgan yoshlar uchun moda hisoblanadi. Ayting-chi, u nima?
98. Bir uy borki, unga kirgan ko‘r bo‘lib kishi kiradi, ko‘zli bo‘lib chiqadi. U yer qayer?
99. Parvo ham qilma, beparvo ham bo‘lma. Qanday qilib?
100. Odatda kechasi quruqlik ustidagi havo salqin, suv ustidagi havo esa issiq bo‘ladi. Nima uchun?
101. Buyuk muhaddis Imom al-Buxoriy (810-870)ning «Al-adab al-mufrad» kitobida keltirilishicha, Payg‘ambarimiz Muhammad s.a.v.: «Bu dunyoda yaxshi yashashni xohlasang savdogar bo‘l, agar sen u dunyoda yaxshi yashashni xohlasang taqvodor bo‘l, agar ikki dunyo saodatini topmoq istasang … bo‘l» deganlar. Ikki dunyo saodatini topmoq uchun qaysi kasb egasi bo‘lish kerak deb o‘ylaysiz?
102. Buyuk mutasavvif shoir, nishopurlik Shayx Fariduddin Attor (vafoti 1229 yil)ning fikricha, inson sirlarini ikki kishiga bemalol aytishi mumkin ekan. Birinchisi uning eng yaqin sevimli kishisi bo‘lsa, ikkinchisi unga unchalik yaqin bo‘lmasligi mumkin ekan. Mulohaza qilib ko‘ring-chi, Fariduddin Attor kimlarni nazarda tutgan bo‘lishi mumkin?
103. Tush payti. Qattiq jala quymoqda. 6 soatdan so‘ng quyosh nur sochib, havo ochilib ketishi mumkinmi?
104. Dexqonlarning o‘ziga xos irimi bor. Uni ekayotganlarida «g‘ovak bo‘lma zich bo‘l, bo‘sh bo‘lma qattiq bo‘l, qari bo‘lma yosh bo‘l, kichik bo‘lma, katta bo‘l» deb niyat qilishadi. O‘ylab ko‘ring-chi, u qanday sabzavot ekan.
105. Podshoh xazinachi bo‘lishni orzu qilganlarni imtihon qilmoqchi bo‘lib, saroyga taklif etibdi. Ularni bittadan chaqirib, «Tanovor»ga o‘ynab berishini so‘rabdi va eng chaqqon raqs ijro etgan kishini xazinabonlikka tayinlabdi. Nahotki, chaqqonlik bilan o‘ynagan odam eng sadoqatli, mohir xazinachi bo‘lsa?
106. Fors-tojik mumtoz adabiyotining asoschilaridan biri, «Navro‘znoma» asarining muallifi Umar Xayyom (1048-1131) chuqur falsafiy mushohadalarga boy ruboiylar yozgan. Uning fikricha, «inson umri bebahodir. Uning yoshligi beparvolikdir, navqironligi musobaqa va qariligi esa … ». Umar Xayyom fikricha qarilik nima?
107. Qadimgi yunon mutafakkirlari fanlarning otasi – falsafa, onasi – tarix, podshosi – matematika deyishgan. Podshoning o‘n nafar vaziri bo‘lgan. O‘ylab ko‘ring-chi, ular qaysilar?
108. Pul jigardan paydo bo‘lganmi? Qanday qilib?
109. Tarixdan ma’lumki, olimpiada qadimgi Yunonistonda paydo bo‘lgan. Olimpiya o‘yinlariga fuqarolarning barchasi qatnashish huquqiga ega bo‘lgan. Faqatgina Aleksandr Makedonskiy o‘yinlarda qatnashmagan. O‘ylab ko‘ring-chi, sabab nimada bo‘lishi mumkin?
110. Bu shifobaxsh o‘simlik ko‘hna zamonlardan beri e’zozlanib kelinadi. Qadimgi Misr, Rimda quruvchilarning kundalik ovqatlariga qo‘shib berilgan. O‘z o‘rnida kuchli antibiotik vazifasini bajargan. Naql qilishlaricha, u insonni har qanday kasallikdan asrar ekan. Shunday bo‘lsa-da, islom olamida uni iste’mol qilgan kishini hatto masjidga yo‘latishmaydi. Bu shifobaxsh o‘simlikning nomi nima?
111. Odatda kechasi quruqlik ustidagi havo salqin, suv ustidagi havo esa issiq bo‘ladi. Nima uchun?
112. Buyuk nemis shoiri va mutafakkiri Gyote (1749-1832) «Butun insoniyat har jihatdan «u» zotdan minnatdor bo‘lmog‘i lozim. U zotning hayotlari, axloqlari, so‘zlari hozirga qadar ahamiyatini yo‘qotmagan» deb yozgan edi. U zot kim bo‘lishi mumkin?
113. Mashoyixlar fikricha, umr misoli bir piyola suv. Qanday qilib?
114. Alloh inson uchun barcha ne’matlarni bunyod qilgan. Ana shu ne’matlardan biri kim uchundir juda sevimli, ayniqsa, talabalar uchun. Chunki talabalar hech qachon unga to‘ymaydilar. Shekspir esa bu ne’matni «dunyodagi eng shohona ziyofatning eng lazzatli taomi» deb baho bergan. Siz ham har kuni shu lazzatli ne’matdan bahramand bo‘lasiz. O‘ylab ko‘ring, u nima?
115. Ushbu topishmoqni toping:
O‘n sakkiz ming qiz edik,
Qirg‘in keldi, qirildik,
Allohning mo‘jizasi,
Yana qayta tirildik.
116. O‘rta asrlarda «u» kasallik keng tarqalib, undan barcha kishilar birdek aziyat chekkanlar. Hattoki fransuz qirollari Fransisk II, Karl IX, Lyudovik XIII lar ham o‘sha kasallik tufayli vafot etganlar. O‘ylab ko‘ring-chi, «u» kasallik nima?
117. Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy, vafoti mil. avv. 323 yil) Yer yuzi va Yer osti podshohligiga erishgan, navqiron 33 yoshida vatanidan uzoqda olamdan o‘tgan. Uni Yunonistonga «xuddi hozirgina dunyodan ko‘z yumgandek» yetkazib borganlar. O‘ylab ko‘ring-chi, qanday qilib?
118. Inson miyasidagi xujayralar 30 yoshgacha rivojlanib, so‘ng birin-ketin nobud bo‘lar ekan. Yaponiyalik olimlar fikricha, buning oldini olishning osongina yo‘li bor ekan. Hattoki, uni har bir kishi qilishi mumkin ekan. Sizningcha u nima bo‘lishi mumkin?
119. Jadidchilik harakatining yirik namoyandasi, olim, yozuvchi, davlat va jamoat arbobi Abdurauf Fitrat (1886-1938) «u»ni shunday ta’riflagan: «u» – dunyo imoratlarining eng mukammali va muqaddasidir». «U» nima ekan?
120. Psixologlar «u» orqali kishi xarakterini bemalol aniqlashgan. Birinchisidan – yaxshi do‘st, mehnatkash insonlar, ikkinchisidan asabi tarang, ortiqcha talabchanlar, uchinchisidan ko‘proq rahbar va ijodkorlar, to‘rtinchisidan daholar va mutafakkir notiqlar ko‘proq chiqar ekan. Sizningcha, bu yerda inson xarakterini nimaga asoslanib aniqlangan?
121. Qilich va nayza bilan hosil bo‘lmagan ishlarni … nima bilan qo‘lga kiritsa bo‘ladi?
122. Quyidagi tushunchalarning munosabatini aniqlang:
akademik – professor – dotsent – fan nomzodi – aspirant – magistr – bakalavr
uy – ko‘cha – qishloq – tuman – viloyat – respublika
inson – kompozitor – daho – Betxoven
123. O‘rgimchak to‘riga hashorotlardan tortib qurt-qumursqalargacha ilinadi. Lekin negadir o‘rgimchak o‘z to‘riga o‘zi ilinmaydi. Uning sababi nimada?
124. Dunyoda eng chaqqon nima?
125. Dunyoda shunday o‘simlik turi borki, uni qirq yil quritib, osib qo‘yilsa va yana qayta ekilsa, ko‘karib ketar ekan. O‘ylab ko‘ring-chi, bu qanday o‘simlik bo‘lishi mumkin?
126. Shoirlar yilning beshinchi faslini nima deb ataydilar?
127. Uchta vagonda 90 ta yo‘lovchi bor. Agar birinchi vagondan ikkinchi vagonga 12 kishi o‘tib, ikkinchi vagondan uchinchi vagonga 9 kishi o‘tsa, har uch vagonda kishilar soni teng bo‘ladi. Har bir vagonda necha kishi bo‘lgan?
128. Nima uchun o‘rgangan ko‘ngil o‘rtansa ham qo‘ymaydi?
129. Ushbu harflarni shunday joylashtiringki, ularni bo‘yiga ham, eniga ham o‘qish mumkin bo‘lsin. Unda bir respublika poytaxti va daryolarning nomlari kelib chiqadi.
A A A A
B K K L
M R R R
U U U U
130. Ingliz mutafakkiri Frensis Bekon (1561-1626) fikricha, «kitob o‘qish odamni bilag‘on qiladi. Suhbat topqir qiladi». Yozib olish-chi? U nimaga o‘rgatadi.
131. Qanday qilib o‘g‘rini qaroqchi urishi mumkin?
132. Beva ayolning echkisini o‘g‘rilar urib ketishadi. U shohga arz qilib borsa, Shoh: «E, uxlab qolibsiz-da, esiz» deydi. Shunda beva ayol podshoga shunday so‘z deydiki, podsho hayratlanib unga bir bosh sigir hadya qiladi. Ayol podshoga nima degan bo‘lishi mumkin?
133. Yer yuzida shunday bir nuqta borki, u yerda qutb yulduzi naq peshonangda turadi, hamma tomoningiz janub, sutka, kecha va kunduzga bo‘linmaydi, 360 gradus aylanib butun dunyoni sayohat qilishingiz mumkin. Bu nuqta qayer?
134. Buyuk donishmand Luqmoni Hakimning farzandlariga yozgan «Nasihatnoma» asaridagi uch nasihatni alohida qayd etilgan hamda bu nasihatning ikkitasini yodda saqlash, bittasini unutib yuborish yozilgan edi. O‘ylab ko‘ringchi, nimani yodda saqlab, nimani unutish kerak?
135. Muhammad s.a.v. «Ikki kishi bir kishidan yaxshi, uch kishi ikki kishidan yaxshi, to‘rt kishi uch kishidan yaxshi, ko‘pchilik bo‘ling» deganlar. Fikrni taqqoslang va isbotlang.
136. Dunyoda eng qimmat narsa nima bo‘lishi mumkin?
137. Qadimgi yunon faylasufi va matematigi Pifagor (mil. avv 580-500 yy.) Unga quyidagicha ta’rif bergan: «u» kishiga doimo tetiklik va quvnoqlik bag‘ishlaydi. Osoyishta kayfiyat bag‘ishlovchi deb ta’riflangan sabzavotning nomi ………» Pifagorning ta’rifi nimaga bag‘ishlangan edi?
138. Shunday sonni topingki, agar uni 2, 3, 4, 5, 6 sonlariga bo‘linganda 1, 2, 3, 4, 5 qoldiq qolsin, ya’ni
X:2=? (1)
X:3=? (2)
X:4=? (3)
X:5=? (4)
X:6=? (5)
139. Ushbu mantiqqa oid tushunchalarni to‘g‘rilab o‘qing:
akrauftk Tzise
tqaimn uhzomaal
adrtiyenk yntyaia
zgiyes ddzyaiit
uoslxa oaltbsshi
140. O‘zbekiston xalq yozuvchisi Abdulla Qahhor (1907-1968) o‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga «Qo‘shchinor chiroqlari», «Shohi so‘zana», «Tobutdan tovush», «Sinchalak» kabi asarlari bilan salmoqli hissa qo‘shgan. Adibning e’tirof etishicha, «u» «hamma vaqt, hamma odamning joniga tekkan narsa. Lekin odamzod joniga tekkan narsadan qutulish yo‘lini bilmasa osmon yiroq, yer qattiq bo‘ladi, unga ko‘nikadi, shunchalik ko‘nikadiki, bu narsa joniga tekkanini ham payqamay qo‘yadi». Abdulla Qahhor bu yerda nimani nazarda tutgan bo‘lishi mumkin?
141. Irimchilar uchun bu kun shu qadar qo‘rqinchli ediki, hatto buyuk shoir Gyote o‘rnidan ham turmas, Fransiya qiroli Napoleon jangni to‘xtatar, buyuk qirol Bismark hatto hech bir hujjatga qo‘l qo‘ymas ekan. O‘ylab ko‘ring-chi, u qaysi kun bo‘lishi mumkin?
142. Odamsiz mamlakat, uysiz shahar, daraxtsiz o‘rmon, suvsiz daryo qayerda bo‘lishi mumkin?
143. «Apteka» va apteka so‘zi o‘rtasida qanday farq bor?
144. Ushbu so‘zlarni mazmuniga qarab tuzsangiz, o‘zbek maqollaridan birini o‘qiysiz:
quyon, tutolmas, birini, ikki, ham, quvlagan.
145. Yomg‘ir suvida tuz bo‘lishi mumkinmi?
146. Qariyb 90 foiz kishilar qo‘llariga qog‘oz va ruchka tushib qolsa birinchi bo‘lib … nimani yozadilar?
147. Shoirning «Sevib turgan yurak aslo qarimas» degan she’rining mantiqan xato fikr ekanligini qanday izohlash mumkin?
148. O‘zbek mumtoz adabiyotining asoschisi, shoir, olim va davlat arbobi Alisher Navoiy (1441-1501)ning «Hayrat ul-abror» (Yaxshi kishilarning hayratlanishi) asarining 6-maqolot 32-bobida ular shunday ta’riflanadi. «Ular el ishi uchun dard chekishga, kibr-havoning kulini ko‘kka sovurishga tayyor, odob-axloq ular uchun yo‘q, chegarasiz, o‘z tilini o‘zi kesuvchi, o‘z maqsadi uchun it bo‘lib vovullashga, maymundek sakrashga tayyorlar. Ular uchun rasvolik va sharmandalikning ahamiyati yo‘q. Ular avval ham bo‘lgan, hozir ham bor». O‘ylab ko‘ring-chi, ular kimlar?
149. 1 dan 16 gacha bo‘lgan sonlarni doiraga shunday joylashtiringki, kvadratlarining yig‘indisi hamda kvadratlarning burchaklaridagi 4 ta sonning yig‘indisi 34 ga teng bo‘lsin:
150. O‘tmishda xalq yetti xazinani ro‘zg‘orning asosi deb bilgan.
1. Ipak qurti – qizlarning sepi.
2. Tovuq – jonning darmoni.
3. Asalari – oilaning tabibi.
4. Sigir – oilaning qassobi
5 Objuvoz – qozonning yog‘i
6 O‘rmon – imoratning suyagi
7. ………. – qorinning belbog‘i
O‘ylab ko‘ringchi, nima qorinning belbog‘i bo‘lishi mumkin?
151. Hamma A xususiyatga ega bo‘lgan narsalar B xususiyatga ega bo‘lsa, Hamma B xususiyatga ega bo‘lgan narsalar A xususiyatga ega deyish mumkinmi?
152. Mashhur amerikalik avtomobillar magnati Genri Forddan «Eng yaxshi avtomobil qaysi» deb so‘rashgan. Genri Ford fikricha, «eng yaxshi avtomobil …» ekan. Sizningcha, Ford nima deb javob bergan?
153. Shunday bir asar borki, uni hech bir shoir yozolmagan, baxshilar to‘qib chiqara olmagan, sozandalar o‘z kuyi sifatida o‘zlashtira olmagan. Bu asarda insonning barcha yaxshi-yomon his-tuyg‘ulari mujassam. O‘ylab ko‘ring-chi, bu qanday asar?
154. Ushbu so‘zlarning turdosh nomlarini toping.
Quyosh, mantiq, sevgi, inson, dil, chaqqon, o‘y, tartib, ulug‘, fuqaro, yer, hodisa, kitob, hayot, hikoya, gavhar, do‘st, yer.
155. Gruziya xalqi juda mehmondo‘st va pazanda xalq bo‘lib, eng sevimli taomlari mantiga o‘xshagan «Xachapuri»dir. Lekin uni bir uchini tugib qo‘yib, qotirib pishiriladi. O‘ylab ko‘ring-chi, «Xachapuri»dagi tugunchalarning nima keragi bor?
156. Jaloliddin Rumiy quyidagi ibratli she’rining mohiyati nimada?
Sabr qilkim, sabr keltirgay najot,
Sabr sergaklikka chun qo‘lu qanot.
O‘zni tiykim, ko‘p zaharli ul giyoh,
O‘zni tiymoqlikda nuri anbiyo.
Yel ufursa, ko‘kka uchgaydir xazon,
Yel esib, tog‘ni qo‘porgaydir qachon?
157. Quyidagi tushunchalarning qarama-qarshisini toping:
erkinlik, omonat, nazokat, yetuk, chin, xushyor, yalqov, o‘tkir, zukko, ixcham, mag‘rur, mehribon, mo‘rt, shirin, hunarmand.
158. Ushbu ta’riflar to‘g‘ri ekanligini aniqlang:
1. Spiritizm lotincha «arvoh» so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lgan kishining ruhi bilan aloqa bog‘lashdir.
2. Abstraksiya – fikriy amaldir.
3. Ma’rifat – oliy darajadagi bilish va bilimdir.
4. Ilm – biror narsa haqida o‘qib, tekshirib, hosil qilingan bilimdir.
5. Elita – fransuzcha «sara, eng yaxshi, saralangan» degan ma’noni bildiradi.
6. Fatvo – shariat va din qonun-qoidalari asosida biror yuridik masala yuzasidan chiqariladigan xulosa, qaror, ko‘rsatma, buyruq.
7. Topishmoq – topilishi kerak bo‘lgan narsa, hodisaning ramz va o‘xshatmalar orqali ifodalangan qisqa tavsifi, jumboq.
159. Qadimda «u»ni quyosh orqali bilishgan. Keyinchalik qumdan foydalanishgan. So‘ngra uning o‘rniga suvni ishlatishgan. Nihoyat toshlar uni mukammal holatga keltirgan. O‘ylab ko‘ring-chi, u nima?
160. Ushbu tushunchalarni klassifikatsiya qiling:
kitob (mavzular bo‘yicha).
talaba (ma’lumot nuqtai nazaridan).
jinoyat kodeksi (mavzular bo‘yicha).
tushuncha (mavzular bo‘yicha).
tafakkur (mavzular bo‘yicha).
yozuvchilar (sinflar bo‘yicha).
xarakter (mavzular bo‘yicha).
161. Nemis mumtoz falsafasining asoschisi F.Gegel (1770-1831)ning fikricha, «falsafaning mazmuni, uning ehtiyoj va manfaatlari dinning ehtiyoj va manfaatlari bilan tamomila mushtarak, uyg‘undir. Dinga xos bo‘lgan narsa abadiy haqiqat, Xudo va uni anglashdir. Falsafa dinni qay darajada kashf qilsa, o‘zini shu darajada namoyon etadi va aksincha, qay darajada o‘zini namoyon etsa, dinni shu darajada kashf qiladi. Falsafa va din o‘zaro mutanosibdir. Agar Xudo dinda e’tiqod shaklida tasavvur qilinsa, falsafada mantiqiy yo‘l bilan bilinadi». Gegelning fikri to‘g‘rimi?
162. Ushbu tushunchalar ayniyat qonuniga mos keladimi?
Jirafa. Eng bo‘yni uzun hayvon.
Vatan. Kishining kindik qoni to‘kilgan joy, ona yurti.
Yer sharining eng baland cho‘qqisi. Everest tog‘i. Dengiz sathidan 8848 metr baland tog‘ tizmasi.
Jaholat. Hech narsaga tushunmaslik. Bilimsizlik, nodonlik, eng yomon xulqdir.
Yolg‘on. Xato. Adashish. Tushunmaslik.
Elita. Eng saralangan, tanlangan. Eng xushbo‘y atir. Elita modalar uyi.
Senat. Parlamentning yuqori palatasi. Qonun chiqaruvchi organ.
163. Nima uchun ongni ushlab, ko‘rib bo‘lmaydi?
164. Quyidagi tushunchalarning (real va nominal) turini aniqlang:
Nozik – fors-tojik olingan bo‘lib, yuksak mahorat bilan ishlangan bejirim, nafis, latif degan ma’noni anglatadi.
Nozik – ingichka, yupqa, harir.
Nozik – alohida ehtiyotkorlikni talab etadigan, qaltis.
Nozik – xotin-qizlar ismi.
165. Vaqt – har qanday mavjudlikning asosiy shakllaridan biridir. Vaqt bir o‘lchovli bo‘lib, uzluksiz faqat bir tomonga, ilgarilanma harakat qiladi. Sizningcha vaqt inson hukmidami yoxud inson vaqt hukmidami?
166. Quyidagi tushunchalarga nominal ta’rif bering:
Mantiq – _________
Falsafa – _________
Iqtisod – _________
Statistika – _________
Konstitutsiya – _________
167. Tabiatshunos olim, akademik V.I.Vernadskiyning fikricha, odamzodning Yer sayyorasida ko‘payib borishi insondan tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishni, atrof-muhitni asrashni, yangi energiya manbalarini izlab topishni va qo‘llashni talab qiladi. Fikrning noto‘g‘ri ekanligini isbotlash mumkinmi?
168. Quyidagi tushunchalarga real ta’rif bering:
talaba –_________ shaxs – _________
ezgulik – _________ tenglama – _________
tarozi – _________ qahramon – _________
sovg‘a – _________ roman – _________
alloma – _________ baxt – _________
iymon – _________ gazeta – _________
169. 45 sonini shunday 4 qismga ajratingki, agar birinchi sondan 2 ni ayirsak, ikkinchi songa 2 ni qo‘shsak, uchinchi sonni 2 ga ko‘paytirsak, to‘rtinchi sonni 2 ga bo‘lsak bir xil son kelib kelib chiqsin. Ushbu sonlarni toping.
170. Quyidagi ta’riflarning (aniq va noaniq) tuzilishini aniqlang:
1. Sahna – tomoshaxona, spektakl qo‘yiladigan, konsert beriladigan joy.
2. Tarozi – og‘irlik o‘lchov asbobi.
3. Shpargalka – talabaning imtihon vaqtida o‘qituvchiga ko‘rsatmay, yashirincha foydalaniladigan javoblar.
4. To‘ti – tropik o‘rmonlarda yashaydigan chiroyli, rang-barang patli qush.
5. Qazi – otning go‘shtidan otning yo‘g‘on ichagiga tiqib tayyorlangan, pishirilgan yaxna go‘sht mahsuloti.
6. Hisobot – shaxsning korxona rahbariga ma’lum bir ish topshiriqning bajarilishi haqida og‘zaki yoki yozma ravishda beriladigan rasmiy axborot.
7. Kislorod – havo tarkibiga kiruvchi, nafas olish, yonish uchun zarur bo‘lgan, vodorod bilan birlashib suv hosil qiladigan himiyaviy element, rangsiz, hidsiz gaz.
8. Miqdor – voqelikdagi narsa va hodisalarning hajmi, son, taraqqiyot darajasi jihatdan harakterlaydigan kategoriya.
9. Qonun – inson donoligining yuksak ifodasi bo‘lib, u odamlar to‘plagan tajribadan jamiyat farovonligi yo‘lida foydalaniladi.
171. Butun olam tortishish qonunini kashf etgan olim qaysi hodisaga asoslangan bo‘lishi mumkin?
172. Turkiston jadidchilik harakatining namoyandalaridan biri Abdurauf Fitrat (1886-1938) U haqida shunday yozgan edi: «Yotsam tushimda, uyg‘onsam yonimda, ko‘z yumsam miyamda, ko‘z ochsam qarshimda mungli bir hayol kelib turadur. Bu bir xotun hayoli. Bir xotunni egnida ipakli, lekin yirtiq eski bir ipakdan boshqa bir kiyimi yo‘q. Bosh oyoqlari yalang‘och, tirsaklarigacha qop-qora loyqadan botgan, baqirurga tovushi, qutilishga kuchi qolmagan. Ey mungli xotun, sen kimsan? Yonimda, ko‘zimda, miyamda, yuragimda nima axtarasan, nechuk munglisan, nechuk ketmaysan. Qayg‘u tutunlari ichra yog‘dusiz ko‘zlaring nechuk yosh yomg‘urin to‘kadur. Zulm zanjirlari ila bog‘langan qo‘llaring nechuk har yonga uzatilur, nima tilaysan? Oh, sen kimsan?» Buyuk Fitrat ushbu misralarda nimani nazarda tutgan?
173. O‘ylab ko‘ring-chi, Arshdan ham ulug‘roq qilib yaratilgan narsa nima?
174. Rus shoiri Aleksandr Blok (1880-1921) fikricha, «faqat sevgan kishigina inson degan nomga loyiq». Mantiqan fikrlang va javob bering. Demak, sevmagan kishi inson degan nomga loyiq emas?!
175. Fransuz faylasufi Gelvetsiy insonning bilish jarayonida quyidagi chalkashliklarga uchrashini e’tirof etgan: birinchisi tabiiy chalkashliklar, u johillik tufayli sodir bo‘ladi. Ikkinchisi qo‘lga kiritilgan chalkashlik bo‘lib, yolg‘on va shubhali fikrlar tufayli yuzaga keladi. Gelvetsiyning fikrini isbotlang.
176. Sizga tegishli bo‘lgan nimangizni sizdan ko‘ra boshqalar ko‘proq aytadilar?
177. Ushbu keltirilgan misollar formal mantiqning qaysi qonunlariga to‘g‘ri keladi?
1. Hasan hamisha rost gapiradi,
Hasan hech qachon rost gapirmagan.
2. Hamma qushlar – parrandalardir,
Ba’zi parrandalar ucha olmaydigan qushlardir.
3. Ba’zi o‘simliklar zaharlidir,
Hech bir o‘simlik zaharli emas.
4. Alisher Navoiy «Xamsa» asarining muallifidir,
Alisher Navoiy «Xamsa» asarining muallifi emas.
178. Qariyb barcha masjid va maqbaralarning atrofiga tut daraxti ekilgan. Demak, tut karomatli daraxt ekan-da?
179. «Suvni ko‘rmay, etik yechmaydilar». Nima uchun?
180. Buyuk mutafakkir va shoir Alisher Navoiy e’tirof etishicha, «u» – porloq yulduzdir, tovlanib turuvchi gavhardir, tole’ quyoshidir, keng dengizdir, kuydiruvchi shu’ladir, ajdohodir, yashindir, shunchalik qaysarki, uning oldida podshoh ham, gado ham teng». U nima?
181. Quyidagi tushunchalarning farqini tushuntiring:
– tananing bo‘yindan yuqori qismi bosh deyiladi.
Boshga tushganni ko‘z ko‘rar.
Eh, sho‘rlik boshim.
Tabib tabib emas, boshidan o‘tkazgan tabib.
– aql-hush, miya.
Bu haziling bilan boshimni og‘ritma.
Odamning ko‘rki bosh bilan.
Uka, aqlni ishlat.
Domla, sizni oltin boshingiz borda.
– boshchilik rahbarlik, eng katta, yuqori.
Bosh vrach.
Boshliq o‘tirganlarga savol nazari bilan qaradi.
Bosh shtab.
– eng muhim, asosiy.
Bosh masala,
bosh gap,
bosh maqola,
bosh sabab.
– eng oldingi, birinchi.
Bosh xotin,
bosh barmoq.
– sanoq. Yuz bosh qo‘y, har bosh sigir.
– Joy. Bozor boshi, o‘choq boshi, tegirmon boshi.
– Manzil. Daryoning boshi, ko‘chaning boshi.
– Muqaddima. Asarning boshi, yilning boshi, ishning boshi, to‘yning boshi, satrning boshi.
– Meva hosili. Bir bosh uzum, bir bosh karam, bir bosh piyoz.
182. Otasining o‘g‘li, lekin akasi ham, ukasi ham emas. U kim bo‘lishi mumkin?
183. Ingliz davlat arbobi, diplomat, o‘tkir qalam sohibi Filipp Chesterfildning (1694-1773) «Farzandga maktublar» asari hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Chesterfild yozadi: «Doimo seni maqtay boshlashsa, darrov o‘ylab ko‘rgin: Sen shu maqtovga loyiqmisan, yo‘qmi? Bundan so‘ng yurish turishingni tuzatib olishga, hech qanday kinoyaga o‘rin qoldirmaslikka harakat qil. Bir toifa odamlar borki, shuhrat orttirish maqsadida yolg‘onni ko‘p ishlatadi-yu, ularga quloq solsang ulardan zo‘r qahramon yo‘q, ular g‘irt ahmoq bo‘lgani uchun maqtanchoq, yolg‘onchi bo‘lishadi. Yolg‘on bilan biror maqsadga erishib bo‘lmaydi, yolg‘onning umri qisqa, to‘g‘ri ezgulik kishilikka e’tibor, obro‘, hurmat keltiradi». Chesterfildning fikrlari to‘g‘rimi?
184. Nemis sotsiolog olimi R.Darendorf fikricha, sinflarning asosiy belgisi mulkka bo‘lgan munosabatdan iborat emas. Taraqqiyot, asosan, ijtimoiy va madaniy tengsizlik tufayli amalga oshadi. Fikrning noto‘g‘riligini isbotlash mumkinmi?
185. Naql qilishlaricha, Qur’onda tilga olingan Luqmoni Hakim ming yil umr ko‘rgan, Alloh unga cheksiz hikmat ato etgan ekan. Bir kishi Luqmoni Hakimdan behisob bilimni qanday egallaganini so‘raganda, qisqa va lo‘nta javob beribdi. Luqmoni Hakim unga qanday javob bergan bo‘lishi mumkin?
186. Quyida keltirilgan misollar mantiqning qaysi qonunlariga to‘g‘ri keladi?
«Ko‘ngil ko‘ngildan suv ichadi, dil dilning oynasidir».
«Ko‘cha handon, uy zindon».
«Egri turib, to‘g‘ri so‘zla».
«O‘xshatmaguncha uchratmas».
«Harakatda barakat».
«Qalovini topsang qor yonar».
«Bir boshga bir o‘lim».
187. Buyuk nemis faylasufi Gegel «dialektika haqidagi ta’limotimni «U»ning asarlariga tayanib yaratdim» deb e’tirof etgan Sharqning buyuk mutafakkiri va jo‘shqin shoiri kim?
188. Ushbu tushunchalarning sinonimlarini toping.
Orfey – Mahobhorat.
Apollon – San’at.
Janglar qissasi – Ruhiy qashshoqlik.
Qo‘pollik – Koloss.
Tezis – Sevgi xudosi.
Dunyoning yetti mo‘jizasidan biri – Yer xudosi.
Qalam – Quyosh xudosi.
Antey – o‘rtasiga ingichka, uzun grafit joylangan cho‘p shaklidagi yozuv asbobi.
Estetika – Ilmiy asar, maqolaning asosiy fikri bayon qilingan qisqacha sharh.
Gelios sharafiga o‘rnatilgan muazzam haykal – Navqiron yigit.
189. «Achchiq savol berib shirin javob kutma». Nima uchun?
190. Xaridor kiyimlik sotib olmoqchi. Sotuvchi matoni maqtamoqda:
– Kechagina fabrikadan keltirdik, mana ko‘ring, juda chiroyli, chidamli, gullarini aytmaysizmi, chiroyli, dazmolga hojat yo‘q, hushbichim ko‘ylak chiqadi. Oling pulingiz yoniningizda ketadi. Xaridor esa:
– Rangi o‘chib ketmasmikin, deb so‘rasa. Sotuvi: Qiziqsiz-a, bir oydan beri oftobda turgan bo‘lsa rangi qolarmidi, dedi.
Bu iboralar mantiqiy qonunlarning qaysi biriga to‘g‘ri keladi?
191. Shirinsuhan shoir, mohir hajvchi Ubayd Zakoniy (vafoti 1370 yil) fors-tojik adabiyoti rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan. Uning «Risolai Dilkusho» (Ko‘ngilochar risola) asarida keltirilishicha, «Xasislikda nom qozongan bir boydan «nima uchun bir tiyin ustida 100 marta dumaloq oshasiz» deb so‘rashsa, boy: «nega endi men bir kun, bir hafta, bir oy, bir yil, bir umrga yetadigan molimdan kechar ekanman» debdi. O‘ylab ko‘ring-chi, boy nimalarni nazarda tutgan bo‘lishi mumkin?
192. Dunyoda shunday kishilar toifasi borki, «ular avval ham bo‘lgan, hozir ham bor, keyin ham bo‘lajak. Ular na Xudoga ibodat qiladilar, na shohga itoat etadilar. O‘zlarini bazmda xotamdek, jangda Rustamdek tanitadilar. Boshqalar pishirgan oshni meniki deb paqqos tushiradilar. Hali bichilmagan ko‘ylakka yeng qadaydilar, tug‘ilmagan buzoqqa qoziq qadaydilar». Ayting-chi, ular kim bo‘lishi mumkin?
193. Bu nima? O‘ylab ko‘ring:
taqinchoqsiz ziynat,
saltanatsiz haybat,
mehnatsiz ibodat,
devorsiz qal’a,
uzrdan qutulish,
farishtadek ozodlik,
ayblardan xolilik.
194. Yunon faylasufi Suqrot (mil. avv. 469-399 yy.)ni qatl etish uchun olib ketishayotgan edi. Yo‘lda bir ayol uni ko‘rib «Voy, men o‘lay. Nahotki bular sen bechorani gunohsiz o‘ldirib yuborishsa» deb yig‘lab yuboribdi. Shunda Suqrot «Ey tentak, nahotki sen mening biror gunoh qilib, shu gunoh tufayli qatl qilinishimni va dunyodan gunohkor bo‘lib ketishimni istasang» debdi.
Bu tafakkur qonunlarining qaysi biriga misol bo‘la oladi?
195. «Og‘zi kuygan qatiqni ham puflab icharmish». Nima uchun?
196. To‘ldiring:
197. Ushbu reklamalardagi mantiqiy xatolarni toping:
1. Yoshlikni to‘liq his qilish uchun … uning MOBILE telefoni «Yoshlar uchun»ga ulangan.
2. Uzdunrobita doimiy taraqqiyotga qo‘shiling.
3. WESTERN UNION: Tezda, ishonchli, mehr bilan. Pul oluvchilar uchun tekindir.
198. Fransuz faylasufi R.Dekartning fikricha, shubha inson kamoloti darajasining kemtikligidir. Dekartning fikrini qanday asoslash mumkin?
199. Mahmud Zamaxshariy fikricha, «din bemorlar uchun yaxshi doridir, falsafa sog‘lom kishilar uchun ozuqadir». Buni qanday izohlash mumkin?
200. Qalamni qog‘ozdan olmay turib, to‘rtta nuqta orqali uchta chiziq tortib uchburchak hosil qilish mumkinmi?
201. Quyidagi fikrlarni taqqoslang:
Gapira bilish talantdir.
Aqlli kishining bir ishorasi ham kifoya.
Odamlar bilan ularning aqliga monand gaplash.
Ko‘p o‘ylaydigan odam kam gapiradi.
Yaxshi gapirish uchun yetarli aqlga ega bo‘lishi kerak.
Sukut saqlash uchun yetarli mulohazaga ega bo‘lishi lozim.
Qanday so‘z aytsang javobiga o‘shani eshitasan.
202. Bir fozilning ta’kidlashicha, «aql bilan his doimo mutanosiblikni saqlayversa, bu yorug‘ olam ishlarining ko‘pi chala qolgan, yo bo‘lmasa, ko‘pchilik hodisalar ro‘y bermagan bo‘lur edi. Hatto hayotning bu qadar qiziqligi, ehtirosliligi va sermazmunliligi xavf ostida qolar edi». Sizningcha-chi?
203. U shunday aziz dargohki, uning to‘rtta shoxi bo‘lib, har shoxi uchtadan kichik shoxchalarga bo‘lingan. Har bir shoxchalarning barglari bor. Daraxtning mevasi ko‘p bo‘lib, uning rangi esa ikki xil. U nima?
204. Buyuk mutafakkir Amir Xusrav Dehlaviyning fikricha, mamlakatning inqirozi, xalq hayotining fojiali holatiga diniy adovat, mazhablar o‘rtasidagi nizolar, diniy mutaassibliklar olib keladi. Fikr to‘g‘rimi?
205. Shunday insonlar borki, «u»lar sayohat qiladilar, yo‘q yerda yo‘q xabarni topib keladilar, afsona, voqealarni qiziqarli bayon qiladilar, bo‘zni shoyiga almashtirish ilinjida, eng hasis ham, eng saxiy ham ular, ularning hamma narsasi bor, faqat insof yo‘q. Ularga yaqin yursang kuyib qolasan, uzoq yursang foyda topasan». O‘ylab ko‘ring-chi, bu toifa kishilar kimlar?
206. Yaponlar chindan ham ajoyib xalqda. Ular baliqlarni televizorning yonginasidagi akvariumda boqishadi. Qiziq, yaponlar televizor ko‘risharmikin yoki baliqni?
207. Qadimgi yunon faylasufi, qomusiy bilimlar sohibi Arastu (mil. avv. 384-322 yy.) buyuk sarkarda Iskandar Zulqarnaynning ustozi bo‘lgan. Bir kuni odamlar undan: «Sen boshqalardan nimang bilan farq qilasan» deb so‘rashibdi. Arastu bu savolga qanday javob bergan bo‘lishi mumkin?
208. Tarixdan ma’lumki, buyuk allomalar yashagan davrlarda na gaz, na elektr, na ruchka, na yozuv mashinkasi bo‘lgan. Hozir esa ijod uchun hamma narsa muhayyo. Shunday bo‘lsa-da, nima uchun buyuk Hofiz Sheroziy, Firdavsiy, Shayx Sa’diy, Fariduddin Attor, Mavlono Rumiy, Alisher Navoiy kabi zabardast allomalar yo‘q? Siz nima deb o‘ylaysiz?
209. Quyidagi mantiqiy iboralarni izohlang:
1. Qobiliyatsiz odam qo‘ziqoringa o‘xshaydi, bo‘yi boru, ildizi yo‘q.
2. Faqat qorong‘u tunni ko‘rgan odamgina yorug‘ kunning qadriga yetadi.
3. Podshoga yaqin bo‘lish yo‘lbarsning yonida yotgan bilan barobar.
4. Astoydil qasd qilsang, tog‘ni dalaga aylantirish mumkin.
5. Ming tanga puling bo‘lsa-da, u dunyoga sariq chaqa ham olib keta olmaysan.
6. Hech qachon quyosh faqat menga nur sochadi, deb o‘ylama.
7. Bilmagan narsasi haqida gapirish – nodonlikdir.
210. Nima uchun kerakli toshning og‘irligi yo‘q?
211. Nemis shoiri Gyote «fors mumtoz she’riyatining porloq yulduzi» deb ta’riflagan, asarlarida insonni Xudo darajasida ulug‘lagan, fors-tojik adabiyotiga salmoqli xissa qo‘shgan alloma kim bo‘lishi mumkin?
212. Ma’lumki, yog ta’limoti asosida murakkab jismoniy mashqlar yotadi. Yoglarning fikricha, insonning ko‘rinmas hayotiy quvvati umurtqa pog‘onasining quyi qismida o‘ralib yotgan ilon singari joylashgan bo‘lib, ma’lum tabiiy-ruhiy mashqlar (nafas olish usullarini o‘zlashtirish, ovqatlanish qoidasiga rioya qilish, ochlikka o‘rganish, axloqiy me’yorlarni o‘zlashtirish, tananing turli holatga kira olishi va boshqalar)dan so‘ng bu hayotiy kuch uyqudan uyg‘onib, umurtqa pog‘onasining quyi qismidan yuqori qismiga ko‘tarilib, insonda g‘ayritabiiy kuch hosil bo‘lar ekan. Fikrning xatoligini qanday isbotlash mumkin?
213. Podshoh Xusrav Parvezning oldiga bir baliqchi keldi va unga katta laqqa tortiq qildi. Xusrav uni taqdirladi va unga shunday savol berdi:
– «Balig‘ing erkakmidi, modamidi?» Podsho agar baliqchi baliqni erkak edi, desa ham, moda edi, desa ham javobni noto‘g‘ri deyishi aniq edi. Ziyrak va aqlli baliqchi podshoning savoliga shunday javob beribdiki, podsho uni yana taqdirlabdi. O‘ylab ko‘ring, baliqchining qanday javob bergan?
214. Mashhur fransuz ma’rifatparvarlaridan biri D’Alamber (1717-1783)ning fikricha, axloq-odob ijtimoiy muhitga bog‘liq emas. Fikrning noto‘g‘ri ekanligini isbotlang.
215. Sosoniylar sulolasining adolatpesha va himmatli podshohi Anushervonning vaziri Buzurgmehr aql-zakovat, ilmu-donishda yetuk bo‘lgan. Buzurgmehr e’tirof etishicha, «hayot ajoyib narsa: kim seni sevsa, sen unga loqaydsan, kim seni sevmasa, sen unga parvonasan». Bu yerda vazir haqmi?
216. Ushbu so‘zlarning sinonimlarini o‘ylab toping:
taqvim, dabdaba, sovg‘a, farosat, osmon, munofiq, javohir, zamon, farzand, narvon, shirinchoy, topishmoq, rivoyat, oyna.
217. Bu shunday kasbki, bu kasbga qabul qilinuvchilar uchun alohida talablar ishlab chiqilgan, ya’ni ular yosh, chaqqon, go‘zal, sehrli ovozga ega bo‘lishlari, istarasi issiq, jozibali va har qanday holatda ham o‘zini yo‘qotmaydigan, sarvqomat bo‘lishlari lozim. O‘ylab ko‘ring-chi, gap qaysi kasb egalari haqida ketmoqda?
218. Uchinchisi mustasno qonunini qo‘llab, quyidagi misollarni to‘g‘riligini tekshiring:
1. Ikkalamiz bir yerda qolsak bo‘lmas. Agar siz uyga ketsangiz, men mashina bilan qolaman.
2. Yo‘qni bor qilgan ham odam, borni yo‘q qilgan ham odam.
3. Muhabbat yo yaxshilik, yo yomonlikdir. Agar yaxshilik bo‘lsa unga ergashmoq, agar yomonlik bo‘lsa undan qutulmoq lozim.
4. Barchaga yoqishni istagan odam yo o‘ta kulgili, yo o‘ta aqlli bo‘ladi.
5. Maqtanchoq har qancha maqtanmasin, uning maqtovi bilan bir pog‘ona ko‘tarila ham olmaydi, shuningdek biror yangi fikr ham aytolmaydi, aksincha pand yeydi, kulguga qoladi.
6. O‘zimizdagi barcha yaxshi-yomon fazilatlarni o‘zimizdan boshqa bilmaydi.
219. 60, 50, 40, 30, 20, 10 sonlari o‘rtasiga qo‘shuv va ayiruv ishoralarini shunday qo‘yingki, natija 70 chiqsin.
220. «Qozonda bo‘lsa, cho‘michga chiqadi». Qanday qilib?
221. Dunyoda yana shunday odamlar toifasi borki, «Ular eshak ustiga ortganlari tezak bo‘lsa ham o‘zlaricha mag‘rur, insoniyliklarining chegarasi maymundan befarq bo‘lsa-da, ko‘zlariga g‘urur, bugun topganini bugun yeydi, vatani xorlik vayronasi, ertaning g‘amini chekmaydi, bugun qilgan ishlarini ertaga ham huddi shunday takrorlaydi. Hech qachon taqdirdan nolimaydilar. Ular hamma narsaga befarq, topgan-tuganlarini yeb tugatmaguncha uyquni o‘ylamaydilar». O‘ylab ko‘ring-chi, ular kimlar?
222. Odob oltindan qimmat emish. Odobni bozordan olish mumkinmi?
223. Quyidagi gaplardagi mantiqiy buzilishlarni izohlang:
Xushomadga o‘ch odam xushomadsiz yasholmaydi.
Bekorchilik bor yerda dangasalikka o‘rin yo‘q.
Bekorchilikning birinchi nuqtasi zerikish.
Yalqovlik va kambag‘allik so‘nggi nuqtasi.
224. «Titanik» filmi ekranga chiqqach, juda ko‘p fikrlar bildirildi. «Nyu York Tayms» gazetasining fikri eng takrorlanmas va eng to‘g‘ri, deb e’tirof etildi. Gazetaning yozishicha, «filmning muvaffaqiyatli chiqishida Leonardo di Kaprioning o‘rni beqiyos. Agar filmning bosh qahramoni roliga Arnold Shvarsnegger yoki Van Damm kabi mashhur aktyorlarni chaqirilganda edi … film muvaffaqiyatsizlikka uchrardi. Chunki … ». Nima uchun?
225. Yetarli asos qonunini qo‘llab quyidagi misollarni tekshiring:
1. Hammani maqtaydigan odamlarga ishonma.
2. Og‘zingdan chiqmagan so‘z sening asiring, og‘zingdan chiqqaniga sen asir bo‘lasan.
3. Bul sababni ul sabab keltirgusi
Besabab qay bir sabab kelmish o‘zi?
4. Ko‘zda nurning nuri dilning nuridir,
Nur, ko‘zning nuri, ko‘ngil qo‘ridir.
226. Ayniyat qonuni qayerda buzilganini ko‘rsating:
Pokliging – sog‘liging.
Tozalik – sog‘lik garovi.
Oq bo‘lmasa bo‘lmasin – pok bo‘lsin.
Sog‘ tanda sog‘lom aql.
Sog‘ olma shohidan tushmas.
Sog‘liging boyliging.
227. Bolajonlar sevib iste’mol qiladigan «u»ni dastlab «achchiq suv», deb atashgan. U avval suyuq holda bo‘lgan. Keyinchalik qattiq holda ishlab chiqarila boshlagan. Hozir uning bir necha yuz turi mavjud. U hamisha sevimli va mehmonlarning izzat-hurmati bo‘lib kelgan. U nima bo‘lishi mumkin?
228. Quyidagi keltirilgan fikrlarning to‘g‘ri yoki xato ekanligini aniqlang. Ularning qaysi biri hukm bo‘la oladi:
1. Imom al-Buxoriy «Al-adab al-mufrad» asarining muallifidir.
2. O‘qituvchi – insonni shakllantiradi.
3. Qiyin fanlar yo‘q, faqat hazm qilish qiyin bo‘lgan izohlar bor.
4. Bir soatlik yaxshi dars — buyuk bir asardir.
5. Adabiyot ixlosmandlari.
6. Milliy istiqlol g‘oyasi.
7. Nuqsonsiz odam bo‘lmaydi.
8. Hikmat izlaganga hikmatdir dunyo.
9. Terror – siyosiy dushmanlarni qirib yo‘qotish, o‘ldirish darajasiga olib boradigan zo‘ravonlik.
10. Ideal – eng yuksak va olijanob maqsad, eng yuksak orzu va tilak, kamolatga yetgan eng yuksak timsol, namuna.
11. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuchdir.
12. Ko‘p o‘qigan ko‘p bilar.
229. Sosoniylar podshohi Bahromgo‘r davrida fazlu-hikmatda tengi yo‘q hakim bo‘lib, uni vazirlik darajasiga ko‘tarmoqchi bo‘lishibdi. Podsho uni har sohada sinab imtihon qilibdi. Hakim hamma imtihonlardan o‘tibdi, lekin so‘nggi imtihondan o‘ta olmabdi. Bahromgo‘r esa xato ish qilib qo‘ymaganiga hursand bo‘libdi. Hakim qanday xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lishi mumkin?
230. Jaloliddin Rumiy ushbu masnaviysida nima demoqchi?
Sen siniq bo‘lkim, siniqlikda najot,
Sen faqir bo‘lkim, faqirlikda najot.
Tog‘ maskan erdi ma’danlarga chin,
Pora-pora bo‘ldi kirki zarbidin.
Gerdayish o‘tdir, olovdir sen uchun,
Sen o‘zingni o‘tga otgaysan nechun?
O‘qni ko‘r, yerda xatarsiz uxlagay,
Bosh ko‘tarsa, bir baloga uchragay.
Bosh ko‘tarsa, unga uchraydir to‘siq,
O‘q bo‘lur ul, chorasiz qolganda o‘q.
Boqki, manmanlik-da bir narvon emish,
El chiqib narvonga, ko‘p sarson emish.
Ulki nodon intilur yuksaklikka, bas,
Bilmagay, yuksaklikda yuksakdir shikast.
Zarradirkim, yuksalib sarson bo‘lur,
Ul magarkim shirkati Yazdon bo‘lur.
231. Buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy «Hayrat ul-abror» asarida «unga» shunday ta’rif bergan. «Mayxonada ham uning haqida bahs to‘xtamaydi, Ka’baning libosi ham u tufayli qoradir. Agar u filga o‘z kuchini ko‘rsatsa, fil oyoq ostida qolgan chumolidek ojiz bo‘lib qoladi». Navoiy nimani nazarda tutgan?
232. Quyidagi tushunchalarni dixotomik bo‘ling:
issiq, komil inson, dengizchi, badiiy asar, murakkab masala, tirik mavjudod, shirin choy, qumri, davlat, badiiy, yozuvchi. ilmiy asar, diydor, xafa, tabiat, ishchilar.
233. Buyuk arab olimi va tarixchisi Ibn Arabshoh «U»ni shunday ta’riflaydi: «U uzun bo‘yli, gavdasi kelishgan, boshi katta, peshonasi keng, ovozi jarangdor, kuch-quvvati jasurligi bilan teng, mutanosib edi, yelkalari keng, muskullari kuchli edi, o‘limni aslo pisand qilmas, qariyb yetmishga kirib o‘layotgan vaqtida ham aql zakovati ham, dovyurakligini yo‘qotmagan edi. Hazilni yoqtirmas, haqiqat qanchalik achchiq va qattiq bo‘lmasin uni eshitishni ma’qul ko‘rardi. Nihoyatda botir va mard bo‘lib, kishilarni o‘zini hurmat qilishga va o‘ziga bo‘ysundirishga majbur eta bilardi». Ibn Arabshoh ta’riflagan bu tarixiy shaxs kim edi?
234. Ba’zi jamiyatshunos olimlar «jamiyat asrlar bo‘yi turli boylikdan tarkib topgan» desa, boshqa bir guruh olimlar «jamiyat u-bu yerda sochilib yotgan boylik asosiga qurilgan, bu boylikni qo‘l sochib turadi» deydilar. Bu olimlardan qaysi birining fikri to‘g‘riroq?
235. Quyidagi hukmlardan «aylantirish» yo‘li bilan xulosa chiqaring.
Do‘stingga hazil qilma, oxiri urushdir.
Seni hurmat qilishlarini istasang, o‘zingni hurmat qil.
O‘rinsiz savol xunuk javobga sabab bo‘ladi.
O‘zini dono hisoblagan odamga aql o‘rgatmoqchi bo‘lgan kishi vaqtini bekor o‘tkazadi.
Vijdoni toza odam hech kimga hasad qilmaydi.
Yolg‘onchilik zo‘ravonlik boshlangan joyda tug‘iladi.
O‘ylamay aytilgan gap – otilgan o‘qdir.
Sog‘ tanda sog‘lom aql.
Inson dunyoni qanchalik bilsa, o‘zligini ham shunchalik anglaydi.
O‘z e’tiqodini aytmoq uchun jur’atli bo‘lish kerak.
236. Nima uchun boshi yo‘qning oshi yo‘q?
237. O‘zbek ma’rifatparvar shoirasi Jahon otin Uvaysiy (1779-1845)ning ushbu she’rida nima ta’riflangan?
Bu na gumbazdir, eshigi, tuynugidan yo‘q nishon,
Necha gulgun pok qizlar manzil aylabdir makon.
Tuynugin ochib, alarning holidin olsam xabar —
Yuzlarida parda tortug‘liq turarlar bag‘ri qon.
238. Ushbu hukmlardan xulosa chiqaring:
1. Bemaza qovunning urug‘i ko‘p bo‘ladi.
2. So‘z aql tarozusidir.
3. Uyat o‘limdan qattiq.
4. Qush uyasida ko‘rganini qiladi.
5. Farzand – belning quvvati.
239. G‘aznaviylar hukmroni Sulton Mahmud (998-1030) 1017 yilda Xorazmni G‘aznaviylar davlatiga qo‘shib olgan. G‘azna shahrida musulmon olamida mashhur bo‘lgan kishilarni yig‘ib, olimlar uyini tashkil etgan. Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy ham asir olinib, umrining oxirigacha u yerda faoliyat ko‘rsatgan. Bir kuni Sulton Mahmud Beruniyni chaqirib, «Ayt-chi, saroydagi to‘rt eshikning qaysi biridan chiqib ketaman. Agar to‘g‘ri topa olmasang boshingdan ayrilasan» debdi. Beruniy bu muammoni osonlik bilan hal qilibdi. Sizningcha, Beruniy bu mushkul vaziyatdan qanday xalos bo‘lgan bulishi mumkin?
240. Mashoyixlar fikricha, «insonning baxt-saodati nafsni qondirishdagina emas, balki … .» Sizningcha, insonning baxt-saodati nimada?
241. Bog‘bonlarning ajabtovur ishlari kishini hayratga soladi. Ular kech kuzda yong‘oq, o‘rik, olma, nok kabi mevali daraxtlarning tanasini issiq mato bilan o‘rab qo‘yishadi. Qish chillasida esa ularni yechib tashlashadi. Bu ham mevaning hosildorligini oshirish uchun bog‘bonlarning navbatdagi hiylasimikin yoki…?
242. Nima uchun besh qo‘l baravar emas?
243. Podshoning aqlu-farosatda tengsiz xizmatkori bo‘lib, u har qanday mushkul vaziyatni osongina hal etar ekan, bir kuni podshoning g‘ulomi narvondan chiqib ketayotganini ko‘rib «Hoy, Said, agar narvondan yuqoriga chiqsang ham, pastga tushsang ham, shu joyingda tursang ham, boshing ketadi» debdi. Xizmatkor buning yechimini osongina hal etibdi, ham boshi omon qolibdi. Xizmatkor nima qilgan bo‘lishi mumkin?
244. Oddiy mantiq qonunlari buzilgan joyda … nimalar bo‘lishi mumkin? O‘ylab ko‘ring. Ona ovqatga bir hovuch tuz tashladi. Ota ham ovqatga bir hovuch tuz tashladi. O‘g‘il ham xuddi shuni takrorladi. Ovqat esa mazali bo‘ldi. Sabab nimada?
245. Bashariyat shoiri Mavlono Jaloliddin Rumiy (1207-1273) «Masnaviyi ma’naviy», «Devoni Kabir», «Maktubot», «Fihi mo fihiy» (Ichindagi ichindadir) kabi asarlar muallifidir. Mavlono Rumiyning deydiki, «dengizga borib, undan faqatgina bir ko‘za suv olmoq bilan qanoatlanish achinarli. Dengizdan olish mumkin bo‘lgan dur-javohirlar va boshqa qanchadan-qancha narsalar bo‘la turib, birgina suv olishning nima qimmati bor? Aqlli insonlar bu bilan qanday qilib maqtanadilar va nima degan odam bo‘ladilar?» Bunga Siz nima deysiz?
246. Yaxshi asar yozgan yozuvchi yaxshi inson bo‘lishi mumkinmi?
247. Chesterfild fikrlarini mantiqiy qonunlar asosida tahlil qiling: «Boshqalar senga qanday munosabatta bo‘lishini istasang, avval o‘zing ularga shunday munosabatda bo‘lgin. Boshqalarda nima fazilat xush ko‘rinsa, bilginki, ular ham senda shu hislatlar bo‘lishini xohlashlari mumkin. O‘zingni ortiqcha jiddiy qilib ko‘rsatma.O‘zingdan uzoq gaplaring bilan atrofdagilarni zeriktirmagin, mavrudi bo‘lsa qisqa, qiziqarli biror narsa ayt. Sen uchun muhim gap boshqalar uchun ahamiyatsiz bo‘lishi mumkinligini unutma.Ilm – misoli soat. Sen uni ichkari cho‘ntakda saqla. Soatingiz necha bo‘ldi, deb so‘rashsa, javob ber, yo‘qsa hozir mana shuncha vaqt bo‘ldi, deb hammaning g‘ashiga tegma. Eng muhimi zamonni bilish tarixdan ham zarurroq, ammo tarixsiz zamonni anglab bo‘lmaydi. Kaltabin atrofidagi kishilarning xarakteridan ko‘ra, ularning kiyinishlariga ko‘proq e’tibor berishadi. Jamiyatda ayollarning fikri ko‘pincha kishi obro‘si, mavqeini belgilab beradi». Chesterfild bu yerda haqmi?
248. Qadimda shunday kasb egalari bor ediki, ular hamisha quvg‘inga uchraganlar, ularni hatto hech kim ko‘rishni ham istamasdi. Bozorga borishsa hech kim ularga narsa sotmas, biror narsaga qo‘l tegizsalar, uni hech kim olmas edi. Ko‘p hollarda hatto ularga kelin topish ham muammo edi. Kasblari taqozosi bilan ko‘pincha yuzlarini yashirgan holda xizmatlarini bajarishga majbur bo‘lgan bu kishilar qaysi kasb egalari bo‘lgan?
249. Bir olim dedi: «Men Mendeleyev davriy jadvaliga yangi element kiritdim. Kashf etilgan element turli xossalarga ega. Massasi 40 kgdan 120 kg gacha bo‘lgan izotoplari mavjud. Fizik xususiyatlari: ma’lum bir ta’sirda eriydi. Tez qaynab, tez soviydi. Kengayish koeffitsienti yil sayin ortib boradi. Kimyoviy xususiyati: oltin, kumush singari qimmatbaho metallar bilan osongina muomalaga kirishadi. Qo‘llanilishi: bittadan ortig‘ini saqlab bo‘lmaydi. Aks holda reaksiyaga kirishib, Sizni parchalab tashlaydi». O‘ylab ko‘ring-chi, yangi elementning nomi nima bo‘lishi mumkin?
250. O‘ylab ko‘ring, xulosa chiqarish qoidalariga amal qiling:
1. Hamma butun sonlar ikkiga bo‘linadi.
10 ham 2 ga bo‘linadi.
Demak, 10 butun son.
2. Hamma narsalar o‘z nomiga ega.
Gazeta – narsa,
Demak, gazeta o‘z nomiga ega.
3. Ba’zi advokatlar deputat.
Axmedov – advokat.
Demak, Ahmedov deputatdir.
251. Germaniyada tartib-intizom hamma narsadan ustun turadi. Lekin germaniyalik haydovchilar jarimani yo‘l qoidasini buzganliklari uchun emas, balki … uchun to‘lar ekanlar. O‘ylab ko‘ring-chi, haydovchilar nima uchun jarima to‘laydilar?
252. Quyidagi hukmlarni chegaralash yo‘li bilan aylantiring:
1. Ba’zi mamlakatlarda qishda havo iliq bo‘ladi.
2. Barcha bilimdonlar – kitobxonlardir.
3. Hamma olimlar ziyolilardir.
4. Hamma kitlar sut emuzuvchilardir.
5. Hamma foydasiz ishlar – ahmoqlikdir.
6. Hamma savollar javobga ega bo‘ladi.
7. Hamma fikrlovchilar insonlardir.
8. Suv 1000 S da qaynaydi.
253. Inson tanasida shunday a’zo borki, u organizmdagi energiyaning me’yorida sarflanishiga yordam beradi. Tashqi salbiy ta’sirlarni kamaytiradi. Bu a’zo nima?
254. Abu Nasr Forobiyning yozishicha, kishida bir xususiyat mavjud bo‘lsa, u kishidan albatta dono yetishib chiqar ekan. Dono bo‘lish uchun ko‘p yozish, ko‘p gapirish emas, balki …. Sizningcha, dono bo‘lish uchun ko‘proq nima qilish kerak ekan?
255. «Tentakning oyog‘i sakkizta» deyishadi. Nima uchun?
256. Ushbu she’rni mantiqiy tahlil qiling. Shoir nima demoqchi?
Bu ulug‘ tabiat hikmatiga boq,
Insonda bir til-u, ikkita quloq.
Demak, u deydiki, bir marta so‘zlab,
Boshqani ikki bor lozim tinglamoq.
257. Quyidagi bevosita xulosa chiqarishning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini aniqlang.
1. Falsafadan seminar mashg‘uloti qiziqarli o‘tdi.
Demak, talabalar falsafaga qiziqadilar.
2. Ba’zi yozuvchilar she’r ham yozadi.
Demak, ba’zi shoirlar yozuvchilardir.
3. Ma’naviyat – til, din va amal birligidir.
Demak, ma’naviyat insonga xosdir.
4. Ma’rifatga intilish xalqning azaliy fazilatidir.
Demak, ma’rifatni unutish – paymol bo‘lishdir.
258. 2 ta gugurt cho‘pini shunday joylashtiringki, natijada 5 ta kvadrat hosil bo‘lsin.