Qurbonlik qurbon hayiti kunlari so‘yiladigan hayvondir.
Fuqaholar istilohida qurbonlik «Maxsus hayvonni maxsus vaqtda so‘yishdir».
Qurbonlik shariatga ikkinchi hijriy sanada kiritilgan.
Hanafiy mazhabi bo‘yicha qurbonlik qilish vojibdir.
Qurbonlik qilish hur, oqil, muqim va zakot nisobiga molik bo‘lgan musulmon shaxsga vojib bo‘ladi. Hanafiy mazhabi bo‘yicha musofirga qurbonlik qilish vojib bo‘lmaydi.
QURBONLIK VOJIBLIGIGA DALILLAR
Alloh taolo «Kavsar» surasida: «Albatta, Biz senga Kavsarni berdik. Bas, Robbingga namoz o‘qi va jonliq so‘y», degan.
Ulamolarimiz ushbu oyati karimadagi «namoz»dan murod, iydi qurbon namozi, «jonliq»dan murod qurbonlikka so‘yiladigan hayvon, deganlar.
Mixnaf ibn Qays roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Nabiy sollallohu alayhi vasallam bilan Arafotda turgan edik. Men u zotning: «Ey, odamlar, har bir uy ahliga har yili bir qurbonlik va atiyra lozimdir», deganlarini eshitdim». Sunan egalari rivoyat qilgan.
Endi, «Muxtasari Viqoya»da kelgan matnlarni o‘rganishga kirishaylik.
Bir kishidan bitta qo‘y va o‘sha bir kishidan yetti kishigacha bir mol yoki tuya (so‘yilishi)ga aytiladi.
Bu hukmga dalillar quyidagicha: Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. «Nabiy sollallohu alayhi vasallam bilan namozgohda qurbon namoziga hozir bo‘ldim. U zot xutbalarini tugatib, minbarlaridan tushganlarida bir qo‘chqor ketirildi. Bas, u zot uni o‘z qo‘llari bilan so‘ydilar va:
«Bismillahi va Allohu Akbar! Bu mendan va mening qurbonlik qilmagan ummatimdan», dedilar». Abu Dovud va Termiziy rivoyat qilgan.
Mol va tuyani yetti kishidan so‘yilishiga dalil: Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Nabiy sollallohu alayhi vasallam bilan Hudaybiyada bir tuyani yetti kishi nomidan, bir sigirni yetti kishi nomidan so‘ydik». Abu Dovud, Muslim va Termiziylar rivoyat qilgan.
Mol va tuya qurbonlik qiluvchilar yetti kishidan kam bo‘lsalar joiz, ko‘p bo‘lsalar, joiz emas.
Bir kishiga yettidan bir ulushdan kam bo‘lmasligi sharti bilan.
Ya’ni, mol yoki tuya qurbonlik qilinganda uni taqsimlaganda biror kishiga yettidan birdan oz ulush tegmaydigan bo‘lishi shart. Bu juda ham nodir masala. Bir kishi o‘lgandan keyin ortidan o‘g‘li va xotini hamda merosga bitta tuya qoldi. O’sha tuyani ona-bola qubonlik qilishlari mumkin emas. Chunki, xotinga merosning sakkizdan biri tegadi. Sakkizdan bir yettidan birdan oz bo‘lgani uchun uni qurbonlik qilib bo‘lmaydi.
Yetti kishi sherik bo‘lib qurbonlik qilganda:
— Go‘sht oralarida chamalab emas, tortib taqsimlanadi. Illo kalla-poycha yoki terisi qo‘shib yuborilgan bo‘lsa bundan mustasno. Chunki, kalla-poycha va terini tortib taqsimlash mumkin emas.
— Qurbonlik uchun sotib olingan molga olti kishi sherik bo‘lsa to‘g‘ri bo‘ladi. Ammo sotib olishdan avval sherik bo‘lish afzaldir.
— Birov o‘zim qurbonlik qilaman deb bir mol sotib olgan bo‘lsa, olti kishi kelib sherik bo‘lsalar joiz.
— Boy bolaning molidan otasi yoki vasiysi qurbonlik qiladi. Bola undan yesa bo‘ladi. Qolganini o‘zidan foydalanadigan narsaga almashtiriladi.
— Ya’ni, go‘shtning qolganini kiyimga o‘xshagan o‘zi foydalanadigan narsaga almashtiriladi. Pulga yoki taomga almashtirib bo‘lmaydi.
— Bu gaplar Abu Hanifa va Abu Yusuflarga oiddir. Boshqalar bolaning molidan qurbonlik qilishni aytmaganlar.
«Muxtasari Viqoya»ning sharhchilaridan Mullo Ali qori va shayx Ilyoslar bolaning molidan qurbonlik qilmaslik to‘g‘ri, deganlar.
Qurbonlikning vaqti – shaharda so‘ysa iyd namozidan, boshqa joyda bo‘lsa iyd kuni tongi otganidan so‘ngdir. Uning oxirgi vaqti uchinchi kunning quyoshi botishidan sal oldin.
Qurbonlikning vaqti iyd namozidan so‘ng ekaniga dalil:
Baro roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. «Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
«Albatta, ushbu kunimizda eng avval boshlaydigan narsamiz, namoz o‘qimoqligimizdir. So‘ngra, qaytamiz va so‘yish so‘yamiz. Bas, kim o‘shandoq qilsa, bizning sunnatimizni topibdi. Kim undan oldin so‘ysa, o‘z ahliga go‘sht taqdim qilibdi, xolos. Ibodatdan hech narsa yo‘qdir», dedilar. Abu Burda so‘yib bo‘lgan edi. Bas, u:
«Mening musinnadan yaxshiroq ja-za’am bor?» dedi.
«Uni so‘y! Ammo sendan keyin biror kishidan kifoya qilmas», dedilar u zot». Yana o‘sha kishidan rivoyat qilinadi.
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam bizlarga so‘yish kuni, namozdan keyin xutba qilib:
«Kim namozimizni o‘qisa, qiblamizga yuzlansa va qurbonligimizni qilsa, namoz o‘qilmasidan oldin so‘ymasin!» dedilar». To‘rtovlari rivoyat qilgan.
Qurbonlikning oxirgi vaqtiga dalil: Imom Molik Nofe’dan qilgan rivoyatda «Ibn Umar qurbonlik iyd kunidan keyin ikki kundir der edi», deyilgan.
Faqirlik, boylik va tug‘ilish, o‘limda oxirgi vaqt e’tiborga olinadi.
QURBONLIK AMALLARI
— Agar iydi Qurbonning avvalgi kunlari boy bo‘lib, oxirida faqirga aylangan odamga qurbonlik qilish vojib bo‘lmaydi.
— Iydi Qurbonning avvalgi kunlari kambag‘al bo‘lib, oxirida boyga aylangan odamga qurbonlik qilish vojib bo‘ladi.
— Iydi Qurbonning oxirida tug‘ilgan odamga (boy bola qurbonlik qiladi degan qavlga binoan) qurbonlik qilish vojib bo‘ladi.
— Iydi Qurbonning oxirida vafot etgan odamga qurbonlik qilish vojib bo‘lmaydi.
— Kechasi so‘yish makruhdir.
— Qorong‘ida turli xatolar sodir bo‘lishi mumkin.
— Qurbonlikni nazr qiluvchi va uni sotib olgan kambag‘al, tirikligicha sadaqa qilish ila qazo qiladilar.
— Alloh taoloning yo‘lida qurbonlik qilaman deb nazr atagan va o‘ziga vojib bo‘lmasa ham, qurbonlik qilaman deb hayvon sotib olgan odamlar vaqtida uni qila olmay vaqtini o‘tkazib yuborsalar, hayvonni tirikligicha sadaqa qiladilar. Chunki ular o‘zlariga o‘zlari bu ishni vojib qilib olganlar.
— Boy, sotib olgan bo‘lsa ham, bo‘lmasa ham qiymatini sadaqa qiladi.
— Endi qurbonlik qilinadigan hayvonlarning sifatlari haqida ma’lumot beriladi.
— Qo‘ydan jaza’ – olti oylik – va undan boshqadan saniy va undan kattasi qurbonlikka yaraydi. Saniy deb bir yoshli qo‘y – echkiga va ikki yoshli molga va besh yoshli tuyaga aytiladi.
Bu hukmlar hadisi shariflardan olingan.
Uqba ibn Omir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. «Nabiy sollallohu alayhi vasallam unga qo‘ylarni o‘z sahobalariga qurbonlik qilishlariga taqsimlab berish uchun berdilar. Bas, bir yoshli uloqcha ortib qoluvdi, uni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga zikr qildi. U zot:
«Uni sen qurbonlik qil», dedilar». Beshovlari rivoyat qilgan.
Bir yoshli uloqchani qurbonlik qilish mumkinligi ushbu hadisdan bilinadi.
Uqba ibn Omir roziyallohu anhu sahobai kiromlarga taqsimlab bo‘lganlaridan keyin bir yoshli uloqcha ortib qolganining xabarini berganlarida Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning: «Uni sen qurbonlik qil» deyishlari shuning dalolati.
Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Musinnadan boshqani so‘ymanglar. Faqat sizga qiyin bo‘lib qolgandagina qo‘yning jaza’asini so‘ysangiz bo‘lur», dedilar». Muslim, Abu Dovud va Nasaiy rivoyat qilgan.
— «Musinna» tuyadan bo‘lsa–besh yoshli, qoramoldan bo‘lsa–ikki yoshli, qo‘y-echkidan bo‘lsa–bir yoshli bo‘lganidir.
— «Jaza’a» Abu Hanifa rahmatullohi alayhining aytishlaricha, qo‘y-echkidan bo‘lsa, olti oyligi bo‘ladi.
— Demak, imkoni bor odam kamida bir yoshli qo‘y yoki echki qurbonlik qilishi kerak. Agar kambag‘alligi tufayli, qo‘li qisqalik qilib, bir yoshli qo‘y-echkining ilojini qila olmasa, olti oylik bo‘lsa ham kifoya qilaveradi.
— Qurbonlikka aylanbosh, shoxsiz, bichilgan va qo‘tir hayvonlarni so‘ysa bo‘ladi. Ammo o‘ta ozg‘in va so‘yar joyga yurib bora olmaydigan cho‘log‘i bo‘lmaydi. Shuningdek, qulog‘i, ko‘zi, dumbasi va dumining uchdan biri ketgani ham bo‘lmaydi.
Bu hukmlarning dalili hadislarda kelgan.
Baro roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Nabiy sollallohu alayhi vasallam ichimizda turib, barmoqlarim u zotning barmoqlaridan qisqa, barmoq uchlarim U zotning barmoq uchlaridan kichkina: «To‘rt narsa qurbonlikka joiz emas; g‘ilayligi ochiq-oydin hayvon, bemorligi ochiq-oydin hayvon, cho‘loqligi ochiq-oydin hayvon va miyasi chatoq hayvon», dedilar». Sunan egalari rivoyat qilgan.
Ali roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizlarni ko‘z va qulog‘ini yaxshilab ko‘rib olishimizga; g‘ilayni, muqobalani, mudobarani, xarqoni va sharqoni qurbonlik qilmasligimizga amr qildilar. Men: «Muqobala nima?», dedim.
«Qulog‘ining bir tomoni kesilgan», dedilar.
«Mudobara nima?», dedim.
«Qulog‘ining uchi kesilgan», dedilar.
«Sharqo nima?», dedim.
«Qulog‘i yorilgan», dedilar.
«Xarqo nima?», dedim.
«Qulog‘i belgi uchun yirtilgan», dedilar».
Sunan egalari rivoyat qilgan.
Yana o‘sha kishidan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam qulog‘i kesik va shoxi siniqlarni qurbonlik qilishdan qaytardilar». Abu Dovud va Termiziy rivoyat qilgan.
