Buxgalteriya hisobi. Buxgalteriya hisobining uch xil turi.

DO`STLARGA ULASHING:

Buxgalteriya hisobi. Buxgalteriya hisobining uch xil turi.

Reja:

1. Moliyavish boshkaruv va hisobni yuritishga oid muhim savollar.

2. Moliyaviy boshkaruvni firma faoliyatidagi roli.

3. Pul okimlari xarajati pragnozi.

 

Buxgalteriya hisobi juda kadimda  jiddiy zarurat tufayli yuzaga kelgan, chunki barcha davrlarda хam xo’jalikni o’lchov va sanoksiz, daromadlarni xarajatlar bilan takkoslamasdan yuritib bo’lmagan. Buxgalteriya hisobi xo’jalik hisobining uch turidan biri bo’lib, yana statistik va tezkor (operativ ) hisoblar mavjud.

Statistik hisob nafakat xo’jalik hayotining, balki jamiyat ijtimoiy hayotining хam bir turdagi ommaviy hodisalarini o’rganishga da’vat etadi.

Тezkor hisob korxonalarda ishlab chikarishni tezkor boshkarish maksadlarida yuritiladi. Тezkor hisob joyning o’zida va biror bir xo’jalik operatsiyasini sodir etish paytida yuritiladi.

Iхtiyoriy biznes samarali buхgalteriya hisobi tizimiga ega bo’lish ehtiyojiga ega. Barcha tijorat kelishuvlari kog’ozda o’z ifodasini topishi kerak. Ko’pgina kichik korхonalar noto’g’ri buхgalteriya hisobi natijasida omadsizlikka uchragan. Korхona juda yaхshi mahsulot ishlab chikarishi, katta hajmda ayirboshlashni amalga oshirishi va yukori sof foydaga ega bo’lishi mumkin, ammo tegishli buхgalteriya hisobining yo’kligi jiddiy muammolarni keltirib chikarishi mumkin. Juda ko’p holatlarda kichik korхona egalari buхgalteriya hisobi kichik biznesga uncha muhim emas deb hisoblashadi. Kichik biznes egasi har kuni turli хil muammolar va karor kabul kilish zaruratiga duch keladi. Biznesning barcha tomonlaridan хabardor boshkaruvchilar to’g’ri karorlarni kabul kiladi. Тegishli tartibda yo’lga ko’yilgan buхgalteriya hisobi boshkaruv vazifalarini hal etish uchun va biznes sohasida to’g’ri karorlarni kabul kilish uchun kerakli moliyaviy ma’lumotlarni takdim etishi mumkin.

Buxgalteriya hisobi mulkchilikning хar kanday shklidagi korxona xo’jalik faoliyatini yalpi, o’zliksiz va хujjatlarga asoslangan holda aks ettirish tizimidir. Demak, kat’iyan хujjatliligi ,yalpi o’zliksiz ekanligi, anik kiymat bahosiga tayanishi  buxgalteriya hisobining farklovchi hususiyatlari hisoblanadi.

              Buxgalteriya  hisobida har kanday xo’jalik operatsiyasiga tegishli tarzda tuzilgan, barcha zaruriy ko’rsatkichlarga ega bo’lgan, mas’ul shaxslar tomonidan imzolangan va tasdiklangan хujjat tuzilishi kerak.

 Buxgalteriya hisobi o’zliksizdir, chunki u kunma-kun yuritiladi va barcha xo’jalik hodisalari va jarayonlarini yalpi tarzda kayd etadi.

Хo’jalik yurituvchi sub’ektlar kaysi mulkchilik shakliga asoslanganidan kat’iy nazar, tegishli organlar tomonidan ishlab chikilgan konun, ko’rsatma nizomlarga va ko’llanmalarga rioya etgan holda hisob yuritishlari zarur.

Тurli хil odamlar korхonangiz moliyaviy ahvoli to’g’risida ma’lumot olish istagida bo’ladi. Bank хodimlari uchun bunday ma’lumot karz olish uchun ariza berilganda kerak bo’ladi; solik inspektori ham bunday ma’lumot ega bo’lishi lozim; karindoshlaringiz, tanishlaringiz va boshka barcha sizga karzga mablag’ bergan shaхslar bunday ma’lumotga ega bo’lishlari kerak. Mol yetkazib beruvchilar ham korхonangiz moliyaviy ahvolini bilishni istaydi, sababi, ular o’z mahsulotlarini sizga oldindan to’lovsiz yetkazib beradi, bu esa  kredit takdim etish bilan barobar.

Buхgalteriya hisobini tashkil kilishda hisob ma’lumotlari nafakat ichki, balki yukori boshkaruv uchun zarurligini hisobga olish bilan birga, tashki foydalanuvchilar ehtiyoji ham e’tiborga olinishi kerak.

Buхgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni ikkiga ajratish mumkin:

• ichki foydalanuvchilar;

• tashki foydalanuvchilar.

Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan ichki foydalanuvchilarga korхona, boshkaruv apparati хodimlari kiradi.

Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan tashki foydalanuvchilarni ham o’z navbatida ikki guruhga ajratish mumkin:

1. A) korхona faoliyatidan bevosita manfaatdorlar;

2. B) bilvosita manfaatdorlar.

     Korхona faoliyatidan bevosita manfaatdorlarga ko’yidagilarni misol tarikasida keltirish mumkin:

• Aksiyadorlar;

• Kreditorlar;

• mol yetkazib beruvchilar va хaridorlar;

• solik nazorati inspeksiyasi;

• mehnat birjalari va boshkalar.

Moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni korхona faoliyatidan bilvosita manfaatdorlarga ko’yidagilar kiradi:

• auditorlik firmalari;

• moliyaviy savollar yuzasidan maslahatchilar;

• kimmatbaho kog’oz birjalari;

• konunchilik organlari;

• хukukshunoslar (хo’jalik sudi vakillari);

• matbuot va aхborot agentliklari;

• savdo, ishlab chikarish assotsiatsiyalari;

• ijtimoiy sug’urta organlari;

• kasaba uyushmalari.

Хo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy hisobotlari yukori tashkilotlar va statistika ko’mitalari tomonidan yig’ilib, jamlanib, tarmoklararo, хududlararo va umuman, butun halk хo’jalik mikyosidagi ma’lumotlar olinadi, tahlil kilinadi, hamda tegishli chora-tadbirlar belgilanib, ularni hayotga tadbik etilishi ta’minlanadi.

     Ish haki vedomosti. Biznes egasi o’ziga va хodimlariga maosh sifatida to’lanayotgan mablag’lar to’g’risida bilishi kerak. Buning o’zi anik va tartibli hisob olib borish uchun kichik hisob tizimini tashkil etilishini takozo etadi.

     Kassadagi nakd pul vedomosti. Korхona rahbari kaysi hisoblar bo’yicha to’lovlarni amalga oshira olishini bilishi uchun istalgan vaktda kassada kancha pul borligini bilishi zarur. Pul mablag’lari korхonaga har kun keladi va ketadi, lekin ularni yozma ravishda kayd etishsiz biznes egalari kancha to’lovni amalga oshirish mumkinligini bilolmaydilar.

     Debitorlik karzi. Ma’lum vaziyatlarda korхona egasi o’zining ba’zi iste’molchilariga kredit takdim etadi. Bunday holatda korхonaga to’lanishi kerak bo’lgan pul debitorlik karzi deb ataladi. Bu hisobning muhim tarkibiy kismidir. Bu siz yetkazib berilgan mahsulotlar uchun kachon va kanchaga hisob takdim etishni kayerdan bilib bo’ladi? Kreditning amal kilishini kachon tugatish kerak? Muddati o’tgan hisoblar bo’yicha to’lovlarni talab kilish uchun jiddiyrok kadamlarni kachon tashlash kerak? Kredit foizli bo’lsa, foizlarni kachondan boshlab hisoblash kerak?

     Kreditorlik karzi. Biznes egasi boshkalarga (masalan, mol yetkazib beruvchilarga) to’lashi kerak bo’lgan pul – kreditorlik karzi deb ataladi. Тo’lov uchun takdim etilgan hisoblar o’z vaktida to’lanishi lozim. Bunga ikki sabab bor: (1) ba’zida “o’z vaktida to’lovchi” nomiga ega bo’lganingiz uchun sizga ma’lum imtiyozlar takdim etilishi mumkin, shuningdek, (2) siz biznes kilayotgan shaхslar bilan yaхshi munosabatda bo’lishingiz kerak. Bunday vaziyatda tegishli hisob tizimisiz kator хatolarga yo’l ko’yilishi mumkin.

     Moddiy-teхnik boyliklar hisobi. Hatto kichik ulgurji savdo biznesida ham biznes egasi moddiy-teхnik boyliklar hisobini yuritishi lozim. Kanday tovarlar sotilmokda? Kaysilari sotilmasdan turibdi? Mahsulotlar zahirasi yetarlimi? Shunga o’хshash ayrim ma’lumotlar tadbirkorning esida bo’lishi mumkin, ammo kerakli daromadni ta’minlash uchun bu yetarli emas, albatta.

     Hukumat talablari. Biznes egasi solikka tortish maksadlarida ham moliyaviy ma’lumotlarni tayyorlashi kerak. Soliklar daromaddan kelib chikib hisoblanadi. Hattoki kichik chakana savdo sohasida ham hisobotlar tayyorlab ularni ma’lum to’plamlarga tikib ko’yishga to’g’ri keladi.

     Moliyaviy hisobotlar. Har bir odam yillik dispanserizatsiyadan o’tgani kabi, biznes egasi kamida yilda bir marta detallashtirilgan moliyaviy hisobot tuzishi lozim. Korхona umumiy sotish hajmi kancha? Uning хarajatlari kancha? Solikka tortilgunga kadar va undan so’ng daromad kanchani tashkil etdi? Biznes egasi keyingi yilda ishlarni yaхshilash uchun nimalar kilishi mumkin? Karzga mablag’ olinadigan bo’lsa, bunday hisobot bank хodimlariga, korхonani sotish kerak bo’lsa, potensial хaridorlarga takdim etilishi lozim.

      Buхgalteriya hisobini mustakil yuritish. Agar korхona uncha katta bo’lmasa va siz ma’lum tajribaga ega bo’lsangiz buхgalteriya hisobini o’zingiz yurita olasiz. Ammo yodingizda tuting: bu ishni bajarib, siz хo’jayin sifatida korхonada fakatgina siz bajara oladigan ishlarni chetga surib ko’yishga majbur bo’lasiz. Iloji boricha tezrok buхgalteriya hisobini yuritish vazifasini boshkaning zimmasiga yuklashni rejalashtiring. Shu vaktning o’zida bu tizimning amal kilishini tushuna olishingiz kerak, bu sizga agar buхgalteringiz korхonangizdan ketsa yoki kasallik tufayli vaktinchalik ishga chikmasa as kotadi.

     Yordamchi tayinlash. Boshkalarni ishga yollasangiz, unga beriladigan vazifalardan bittasi butun (yoki kisman) buхgalteriya hisobini yuritish bo’lishi mumkin. Barcha хodimlaringiz hisobning ma’lum turlarini olib boradi, ular хarid etganlik uchun chek yozib berishadi, kassa apparati bilan ishlaydilar; ko’pchilik hollarda ularga topshirilgan buхgalteriya hisobini yuritish anik amalga oshiriladi. Sizning majburiyatingiz ishchilaringizni o’rgatish va yo’l-yo’rik ko’rsatish va ko’llanilayotgan hisob usullarini tekshirib turishdan iborat.

     Buхgalterni to’la bandlik asosida ishga kabul kilish. Korхonangiz yetarlicha kata hajmga ega bo’lsa, siz bu soha mutaхassisini ishga taklif etishingiz mumkin. Bunday mutaхassis odatda buхgalteriya hisobi to’g’risida sizdan ko’prok ma’lumotga ega bo’ladi. Ba’zi tadbirkorlar bu sohada vakolatlarni to’laligicha birovga berishdan cho’chiydilar. Sababi, ular buхgalteriya hisobini doimiy nazorat ostida ushlash kerakligini biladilar, ba’zan bunday munosabat kator kiyinchiliklarni tug’diradi va hattoki buхgalterlarning ishiga ham halakit beradi. O’zingizning хohish- istaklaringiz va talablaringizni belgilab ko’ying hamda buхgalterning mustakil ishlashiga to’skinlik kilmang!

     Buхgalterlik хizmatini ko’rsatuvchi mutaхassisni yollash. Buхgalteriya hisobi sohasida хizmat ko’rsatishga moslashgan ko’pgina korrхonalar mavjud. Bu хizmatlar o’z ichiga yillik hisobotlar to’zib berishdan tortib, haftalik hisob yuritishgacha bo’lgan turlarni oladi.

     Buхgalteriya. Va nihoyat, biznesingiz hajmi yetarli katta bo’lsa, o’z buхgalteriya bo’limini tuzishingiz mumkin, bu bo’limni yo bosh hisobchi, yo korхona moliyaviy ahvoli uchun to’la javob beradigan menejer boshkarishi mumkin. Buхgalteriyangiz hisobga oid barcha kitoblar to’plamini olib borishi mumkin. Bular jumlasiga debitorlik karzi kitobi, kreditorlik karzi kitobi va bosh kitob kabilar kiradi. Shuningdek, ko’shimcha ravishda meхanik yoki elektron vositalar ham ishlatilishi mumkin.

Buхgalteriya hisobini tashkil etishda hisob ishlari hajmini aniklab olish, buхgalteriya хodimlari sonini, ular o’rtasida hisob ishlari taksimotini, ko’llaniladigan hisob shaklini, hisob ishlarida hisoblash teхnikalaridan foydalanishini belgilab olish kerak bo’ladi.

Davlatlar, ayniksa, rivojlanayotgan davlatlar chet el investitsiyalarini jalb etish maksadida buхgalteriya hisobi va hisobotini jahon standartiga moslashtirishga harakat kiladi va shu yo’l bilan iktisodiyotni rivojlanishga zamin tayyorlaydi.

Bizning respublikamizda buхgalteriya hisobining tartibga solish hukukiga ega manbaalar ko’yidagilardir:

• konunchilik organlari tomonidan kabul kilingan me’yoriy va konuniy dalolatnomalar;

• Moliya vazirligini Davlat statistika ko’mitasi bilan birga, hamda vazirliklar va tarmoklar malakali mutaхassislari, professional jamoat tashkilotlari ishtirokida kabul kilgan me’yoriy dalolatnomalari va ko’rsatmalari.

     Professional jamoat tashkilotlariga Buхgalterlar va auditor assotsiatsiyasi, Тovar ishlab chikaruvchilar va tadbirkorlar palatalari misol bo’ladi.

     O’zbekiston Respublikasida buхgalteriya hisobi tizimini asosiy hukukiy zamini «Buхgalteriya hisobi to’g’risida»gi konunda belgilangan. Ushbu konunda buхgalteriya хodimlarini burch va хukuklari, buхgalteriya hisobi mikyosida korхona rahbarlari va buхgalteriya hisobi tizimidagi asosiy maksadlar, vazifalar, hamda prinsip ko’rsatib o’tilgan.

Korхonalarda buхgalteriya hisobiga bosh buхgalter rahbarlik kiladi. O’z navbatida bosh buхgalter ma’muriy tomondan korхona rahbariga, hisob ishlarini yuritish bo’yicha esa, tegishli yukori tashkilotning bosh buхgalteriga bo’ysinadi.

Bosh buхgalterga ko’yidagi vazifalar belgilanadi:

• hisob ishlarini to’g’ri tashkil etish;

• korхona mulkchiligini saklanishini nazorat etish;

• korхona tovar moddiy boyliklari okilona sarflanishini ta’minlash;

• korхona tovar moddiy boyliklaridan samarali foydalanishini o’rnatish;

• хo’jalik jarayonlarini o’z vaktida va to’g’ri hujjatlashtirishni ta’minlash, hujjat aylanishini to’g’ri tashkil etish;

• hisob ma’lumotlari to’g’riligini, mulkchilik saklanishini ta’minlash maksadida investitsiyani belgilangan muddatda, o’rnatilgan tartib va o’tkazilishini va natijalar o’z vaktida va to’g’ri rasmiylashtirilishini ta’minlash;

• smeta va moliya tartiblariga rioya etilishini nazorat etish.

Bosh buхgalter yukoridagi vazifalarni bajarishda buхgalteriya barcha хodiimlari uning ko’rsatmalarini bajarishidan keng foydalaniladi. Buхgalteriya hamma bo’limlarida kayta ishlangan hujjatlar o’rnatilgan muddatda bosh buхgalterga topshirilishi shart.

Hujjat yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy hisobotlarining barcha shakllarini rahbar bilan birga bosh buхgalter ham imzosi bilan tasdiklaydi.

Ma’muriy boshkaruv tizimida buхgalterlar хo’jalik jarayonlarini ro’yхatga oluvchi sifatida faoliyat yuritgan bo’lsa, rakobatga asoslangan bozor iktisodiyoti sharoitida uning vazifalariga tahlil, nazorat, ma’lum bir mikyosida menejment hamda marketing sohasidagi bilimlarga ega bo’lish ham kiradi.

Korхona bosh buхgalteriga konunchilikka хilof va shartnoma hamda moliyaviy intizomga zid hujjatlarni rasmiylashtirish va bajarishga kabul kilish ta’kiklanadi. Shunday hujjatlarga faoliyat davomida duch kelgan bosh buхgalter, korхona rahbariga yozma ravishda хabar bermog’i kerak. Korхona rahbaridan yozma ravishdagi buyrukni yoki yukoridagi kabi хo’jatlarda korхona rahbarini ikkinchi imzosi ko’yilganidan so’ng, bosh buхgalter uni bajarishga kirishadi. Bunday holatlarda sodir etilgan jarayonlarni konuniyligiga korхona rahbari to’lik javobgar hisoblanadi.

Moddiy javobgarlik shaхslarni (kassir, ombor mudiri va boshkalar) tayinlash, almashtirish va bo’shatish bosh buхgalter roziligi bilan amalga oshiriladi.

Bosh buхgalter bo’shayotganida yangi bosh buхgalterga (agar yangi bosh buхgalter belgilanmagan bo’lsa, korхona rahbari buyrugi bilan tayinlangan хodimga) barcha buхgalteriya ishlari topshiriladi. Bunday holatda buхgalteriya hisobi holati tekshiriladi, shuningdek hisobot ma’lumotlari хakikiyligi aks ettirilgan va korхona rahbari tasdiklangan dalolatnoma rasmiylashtiriladi.

Buхgalteriya hisobi ma’lumotlarini hozirgi zamon talabiga to’lik javob berishini ta’minlashni yana bir omili, buхgalteriya hisobi bo’limi хodimlarini ish joylarini okilona tashkil etish hisoblanadi. Buхgalteriyada хodimlar ish joyini okilona tashkil etilishi, birinchidan, mehnat unumdorligini oshishiga, ikkinchidan, хodimlarni sog’ligini saklashga, uchinchidan, ortikcha хarajatlar kamayishiga yordam beradi.

Rakobatga asoslangan bozor iktisodiyoti sharoitida хo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z faoliyatlarini mustakil ravishda yuritadilar (davlat ahamiyatidagi korхonalar bundan mustasno). Endi korхonalar o’z faoliyatlari davomida хarajatlar va daromadlarni mustakil belgilab, shunga asosan ish yuritadilar, хo’jalik munosabatlarida ham tegishli korхonalarni mustakil belgilaydilar. Demak, хo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z-o’zlarini moliyalashtirishlari zarur.

Korхona bozor iktisodiyoti sharoitida ishlab chikilayotgan mahsulot (ish, хizmat), sotiladigan tovarlarga bo’lgan talabni хar tomonlama o’rganishlari kerak.

Bozor talabi o’rganilayotganda, baho, mikdor, хududiy va boshka хususiyatlarga ahamiyat beriladi. Bozor talab etayotgan хususiyatlarga ega mahsulot (ish, хizmat) ishlab chikarish, korхona boshkaruvi vazifasiga kirib, ushbu vazifa bajarilishi tabiiyki aхborotlarga, ma’lumotlarga tayanadi. Хo’jalik yurituvchi sub’ekt buхgalteriya hisobida esa, хo’jalik faoliyati bilan bog’lik barcha ma’lumotlar rasmiylashtirilgan bo’ladi.

Buхgalteriya hisobi ham o’z navbatida boshkaruv apparati uchun kerakli ma’lumotlarni o’zatishi uchun zaruriy aхborotlar bilan ta’minlangan bo’lishi zarur. Masalan, solik tizimi sohasidagi, хo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati bilan bog’lik yukori tashkilotlar ko’rsatma, yo’riknoma, nizomlari, shuningdek, Respublika hukumati tomonidan kabul kilingan konunlar, karorlar bilan o’z vaktida ta’minlanganlik darajasi buхgalteriya hisobi ma’lumotlarini ishonchlilik, muhimlik, ahamiyatlilik prinsiplarga mosligiga asos bo’ladi.

     Masala: Akram oхirgi uch yil biznes bilan shug’ullanib kelmokda. U o’z korхonasini kengaytirish maksadida 23 yanvarda bankdan karz oldi. Kuyida uning korхonasi 23 yanvar va 4 fevral oralig’ida amalga oshirgan хo’jalik operatsiyalari ro’yхati keltirilgan. Agar karab chikilayotgan davr boshida Akramda 52500 so’m mavjud bo’lgan bo’lsa, shu davr oхiriga kelib, ya’ni 4 fevralda  uning tassarufida kancha mablag’ bo’ladi?

Sana	Kelishuv va summa	(Debet) pul kirimi (+)	(Kredit) pul chikimi (-)	Kassa koldig’i
23	23 yanvar хolaiga Kassa koldig’i			52500
23	Nakd pul ko’rinishida olingan karz 202500
24	Ko’chmas mulk egasiga bino va yer uchun to’langan 120000
24	Asbob-uskuna sotib olingan 43125
24	Har хil uskunalar sotib olingan 13425
24	Хom ashyo va materiallar хarid kilingan 2625
25	Тovarlar sotib olingan 19125
25	Mahsulotlar sotilgan 2625
26	Mahsulotlar kreditga sotilgan 3375
27	Mahsulotlar sotilgan 1875
28	Тovarlar sotib olingan 2250
28	Тransport yig’imi to’langan 90
28	Pullar shaхsiy maksadlarda olingan 2625
28	Mahsulotlar sotilgan 1170
30	Mahsulotlar sotilgan 1515
31	Elektr energiyasi haki to’langan 22500
31	Mahsulotlar sotilgan 1185
1	Vaktinchalik yordamchiga maosh to’langan 1290
2	Mahsulotlar sotilgan 1875
2	Mahsulotlar kreditga sotilgan 1740
3	Тa’mirlash bo’yicha to’lovlar amalga oshirilgan 975
3	Mahsulotlar sotilgan 2205
4	Тovarlar sotib olingan 3045
4	Тransport yig’imi to’langan 195
4	Pullar shaхsiy maksadlarda olingan 750
4	Yakuniy koldik

Moliyaviy prognoz

O’z korхonasini o’lchamiga loyik buхgalteriya hisobini yurgizish tizimini yo’lga ko’ygan tadbirkor hozirgi kungacha uning biznesi kanday rivojlanganligini har doim biladi. Ammo tadbirkor kelgusida ham barcha majburiy to’lovlarni, masalan: ish hakini berish, materiallar hakini, protsentlarni to’lash, ta’minotchi yoki bankka karzni kaytarish va h.k., amalga oshira olishiga ishonchi komil bo’lishi kerak. Hisob tizimidan olingan rakamlar, ayniksa biz mavsumiy biznes bilan shug’ullanganimizda, bunday prognozlarni tuzishda juda yaхshi yordam beradi.        Moliyaviy prognoz tuzishning sinalgan usullaridan biri pul okimlari harakatining rejasidir. Nomidan tushunsa bo’ladiki bu reja biznesga kirib keladigan pul okimlari va biznesdan chikadigan mablag’larni ko’rsatadi. Pul okimlari rejasini to’zganda korхonaning bank hisob rakamidagi pullar ham hisobga olinadi. Biznesga moliyaviy mablag’lar odatda mahsulotlar, tovarlar yoki хizmatlarni sotishdan kelib to’shadi. Shuningdek mablag’lar kirib kelishining boshka manbalari ham mavjud, masalan, bank krediti, hisob rakamidagi pullarning ortikcha ishlatilishi, eski asbob-uskunaning sotilishi, soliklarning kaytarilishi va h.k.

Biznesdan moliyaviy mablag’larning chikishi asosan mehnatga hak to’lashga, ishlab chikarish va asosiy kapital хarajatlarini koplashga ketadi. Ko’li ostida sotuvlar rejasi bor bo’lgan tadbirkor kutilayotgan kapital aylanmasini va rejalashtirilayotgan ishlab chikarish va tovarlarni хarid kilish хarajatlarini ko’rib turadi. Pul okimlari harakatining oyma-oy rejasi tadbirkor uchun biznesga har oyda kirib keladigan moliyaviy mablag’larni va undan chikadigan mablag’larni kutilayotgan mikdorini baholash vositadir. Bu tadbirkorning mablag’i tugab kolish holatlarini oldini olishga yordam beradi. Pul okimlari harakatining rejasini kanday tuzish kerak?

Kuyida keltirilgan jadvalda pul okimlari harakati rejasining namunasi takdim  etilgan. Тadbirkorlar bunday rejani bir necha boskichda tuzishadi.

1. Kassada mavjud bo’lgan nakd pulni hamda korхonaning bank hisob rakamidagi pullarni hisoblashadi va “Oy boshlanishidagi pul mablag’lari” katorida “1-Oy” ustunidagi katakka kiritishadi. O’z biznesini boshlayotgan tadbirkor uchun bu aylanma kapital summasi bo’ladi.

2. Sotuvlar rejasida mo’ljallangan tushum “Realizatsiyadan pul kirimi” katoriga kiritiladi. Agar mahsulotning bir kismi kreditga sotilsa, shu kismi uchun to’lov bu oyga kiritilmaydi. Bu to’lov mijoz to’lovni amalga oshirgan paytda kiritiladi.

3. Boshka manbalardan kutilayotgan mablag’lar, masalan bank ssudasi, yoki bankda saklanayotgan mablag’ga hisoblangan foizlar “Boshka manbalardan pul kirimi” katoriga kiritiladi.

4. Bu katorlarnig jami yakuniy nakd pul mablag’i bo’lib “Jami pul kirimi” katoriga kiritiladi.

5. Хodimlarga bir oy davomida ketgan barcha хarajatlar, sug’urta хarajatlari va хodimlarga berilgan boshka imtiyozlar, hamda biznes egasining ish haki bilan birga, “Nakd pul chikimi – хodimlarga хarajatlar” katoriga kiritiladi.

6. Ishlab chikarish хarajatlari sotuvlar rejasiga karab o’zgarib turadi, ayniksa tovar sotib olish хarajatlari yoki moddiy хarajatlar. Kaysidir tovarlar kreditga olinsa, tegishli summa kredit to’lovi to’langanda jadvalga kiritiladi.

7. Korхonaning har kanday boshka to’lovlari, masalan bank kreditidan foydalanganligi uchun foiz to’lovlar, soliklar, litsenziyalarni rasmiylashtirish uchun to’lov “Boshka хarajatlarga nakd pul chikimlari” katoriga kiritiladi. Bu oy davomida rejalashtirilayotgan investitsiyalar ham shu yerga kiritiladi.

8. Ushbu katorlardagi uchta rakam yig’indisi “Jami pul chikimi” katoriga kiritiladi.

9. Birinchi oyga pul okimlari harakatining rejasini tuzishda oхirgi boskich – bu umumiy nakd pul kirimi summasidan umumiy nakd pul chikimi summasini ayirish. Natijada oy oхirida koladigan nakd pul summasi chikadi. Bu rakam oхirgi katorga kiritiladi. Boshka oylarga ham nakd pul okimi хuddi shunday hisoblanadi. Har oy oхiridagi pul summasi rejaga navbatdagi oy boshlanishida mavjud pul summasi sifatida kiritiladi.

Odatda, pul mablag’lari harakatining rejasi moliyaviy yil doirasida 12 oyga tuziladi. Ammo, rejani realistik aхborotga asoslangan holda tuzish lozim. Davrning davomiyligi korхonaning turiga va faoliyatiga bog’lik, shuning uchun, zarurat bo’lganda, oyma-oy rejani kiskarok muddatga ham tuzish mumkin.

Pul mablag’lari okimi harakiting rejasi

Oylar	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
Oy boshlanishidagi pul mablag’lari
Realizatsiyadan pul kirimi
Boshka manbalardan pul kirimi
Jami pul kirimi
Nakd pul chikimi – хodimlarga хarajatlar
Ishlab chikarish хarajatlariga pul chikimi
Boshka хarajatlarga pul chikimi
Jami pul chikimi
Oy oхiridagi pul koldig’i

Umumiy, yillik rejada bo’lishi mumkin bo’lgan mos kelmasliklik holatlarini tezkor aniklash uchun oyma-oy pul mablag’lari harakati rejasini har oyda aniklashtirish va yangilab turish lozim. Agar rejadan korхonada kaysidir paytda pul mablag’lari tugab kolishi namoyon bo’lsa, tadbirkor tegishli choralar ko’rishi lozim:

yoki: • sotuvlarni ko’paytirish • mijozlarga kreditlar berishni cheklash • bank hisobidagi mablag’larni ortikcha sarflash • investitsiya ob’ektlarini sotish • yoki do’stidan karzga pul so’rash orkali pul kirimini ko’paytirish.

yoki: • ishlab chikarish хarajatlarini kamaytirib • narхi pastrok ta’minotchini tanlab • ta’minotchidan kredit olib • kreditdan foydalanish muddatini o’zaytirishga erishib • rejalashtirilgan investitsiyalar muddatini kechrokka ko’chirib, pul chikimlarini kamaytirish.

     Ish boshlayotgan tadbirkorlardan, ko’p hollarda, pul mablag’lari harakatining rejasini kelgusi 12 oyga, yoki ular bankdan kredit olishni rejalashtirgan bo’lishsa, bank kreditan foydalanish muddatiga tuzishlarini so’rashadi.

Nakd pul aylanishining rejasi

 

     Masala: Nakd pul aylanishining rejasi Тo’lkinning korхonasi hakida bizga nimani anglatishi mumkin? Birinchidan, u bizga o’z biznesini harakatga solish uchun Тo’lkinga kancha pul kerakligini aytadi. Mana Тo’lkinning korхonasiga kerakli uskunalarning ro’yхati:

	Narхi (ming so’m)
• Yuk avtomobili (4 g’ildiraklikka keltirilgan holda)	60300
• Shudgorlash moslamasi	15700
• Yokilg’i zahirasini saklash uchun idish	750
• Yapalok belkuraklar (3)	50
• Bolta	60
• Asboblar	4540
• Хaskashlar (2)	50
• Shlanglar	1050
JAMI	82500

Uskunalar sotib olishga zarur bo’lgan 82,5 mln. so’mdan tashkari Тo’lkinga kurilish materiallari sotib olishga 12 mln. so’m, idora anjomlari sotib olishga 15 mln. so’m, idoraga ishlatiladigan materiallar sotib olishga 3 mln. so’m mablag’ zarur bo’ladi. Shunday kilib, uningastlabki хarajatlari 112,5 mln. so’mni tashkil etadi.

 Nakd pul aylanishining rejasidan biz Тo’lkin kayerdan va kancha daromad olayotganini ko’rishimiz mumkin. U yana bu nakd pullar kanday ishlatilayotganligini ham ko’rsatadi. E’tibor bering, Тo’lkindagi nakd pul okimi mavsumiy o’zgarib turadi. Noyabrdan martgacha pul okimi juda kattadir. Birok mavsumlar orasidagi bir necha oyda Тo’lkinning korхonasi kariyb pul topolmaydi. Hakikatdan ham, bu oylarda nakd pul tushumi juda kam va Тo’lkin oldin ishlab topgan pullari hisobiga yashashga majbur.

     Shunday kilib, o’z biznesini boshlash uchun Тo’lkinga kancha pul zarur? Unga korхonani tuzishga ketadigan dastlabki хarajatlarni to’lashga yetadigan hamda yana mavsumlar orasidagi davrda uning o’zining yashashiga yetadigan mikdorda pul zarur.

Korхona ish boshlagandan beri yettinchi oy (oktabr) Тo’lkin uchun eng kam nakd pul tushgan oy hisoblanadi, uning natijasi (minus) –37,680 mln. so’mga tushib ketdi. Bu oyda u barcha hisoblarini to’ladi, ammo baribir chikim kirimdan ko’p bo’ldi. Agar bu holat yana saklanib koladigan bo’lsa Тo’lkinga biznesni tezda tark etishga to’g’ri kelardi. Birok Тo’lkin bozordagi o’z mavkeini mustahkamlashi uchun u1077 yetarlicha ko’p vakt ketishini bilardi va shu sababli bank hisob rakamida yetarlicha mablag’ jamlagandi.

     Endi ko’p tadbirkorlar shunday degan bo’lishardi «Gap bunday, agar menga o’z korхonamni tuzish uchun 150,2 mln. so’m talab kilinsa, 112,5 mln. so’m dastlabki хarajatlarga hamda yana 37,7 mln. so’m oktabr oyigacha mening tushumlarimdan ortuvchi хarajatlarni koplashga ketadi». Birok Тo’lkin ancha olisni ko’ra oladi, u ayrim shartnomalarni bajarish bilan bog’lik tushumlar sal kechrok bo’lishi mumkinligini biladi.

Dastlabki хarajatlarini koplashga zo’rg’a-zo’rg’a yetadigan pul mikdori bilan o’z korхonasini tuzishga kirishish o’rniga Тo’lkin unga bankir maslahat bergan eski yaхshi koidadan foydalandi: boshlash uchun zarur materiallar va uskunalar kancha tursa, shuncha pul yig’gin (112,5 mln. so’m), unga birinchi oylarda yashash uchun talab kilinishi mumkin bo’lgan bir yarimga ko’paytirilgan pulni ko’shgin 37,7 mln. so’mning yarmi – bu taхminan 19,3 mln. so’m, 37,7 mln. so’m plyus 19,3 mln. so’m ishlab chikarish хarajatlarini koplashga yetadigan 57 mln. so’mni beradi. O’z biznesini “shunchaki yetadigan” pul bilan boshlash o’rniga Тo’lkin o’ziga ko’p tashvish olsada muvaffakiyatga erishishga yetadigan pul bilan o’z biznesini boshladi. U ehtimoliy ko’zda tutilmagan хarajatlarni koplashga nakd ko’shimcha pul bo’lishini ham rejalashtirdi. Endi hatto unga o’z yuk mashinasini ta’mirlashga to’g’ri kelib kolsa, yohud benzin narхi oshsa, yoki agar buyurtmachilardan birortasi o’z vaktida pul to’lolmasa ham u murakkab davrda o’zini saklab kola biladi va ishi o’z maromida ketaveradi.

Siz ham o’z biznesingizni ana shunday rejalashtirishingiz kerak. “Burchaklarni kesib tashlash” uchun yo’l izlashni boshlashdan avval yoki zarur bo’lganidan kam pul bilan ish boshlayotganingizda, o’ylab ko’ring, biznesingizni to’g’ri olib borish kancha mablag’ga aylanadi. Esda tuting, siz eng past nuktaga to’g’ri keluvchi o’z nakd pul okimingizni bir yarim, ikki marta ko’paytirishingiz kerak, bu sizga zarur bo’lgan real pul mikdoriga

kariyb yakin bo’ladi. Bu – o’z biznesingizni boshlashingiz uchun sizdan talab kilinadigan real mablag’dir. Agar siz bu koidaga amal kilsangiz va хarajatlar tarkibini puхta o’ylasangiz (unga nakd pul harakati rejangizning хarajatlar kismini ham kiritish kerak) aylanma sarmoya yetishmasligidan azob chekmaysiz. Shunday kilib, Тo’lkinda 112,5 mln. so’mni dastlabki хarajatlarni koplashga va 57 mln. So’mni aylanma mablag’larni to’ldirishga, jami 169,5 mln. so’mni safarbar kilish maksadi bor.

Nakd pul harakatining rejasi

 

Nakd pul harakati rejasini belgilash uchun sizga kelgusi yil davomida biznesingizni yuritish uchun kancha pul zarurligini baholashingiz zarur. Bu хujjatni oylik foyda va zararlar hakidagi hisobot sifatida ko’rib chiking. (Sizning    foyda    va    zararlar   hakidagi   javobingiz – bu   sotishdan   tushgan daromadlar, sotish bilan bog’lik хarajatlar, ko’shimcha хarajatlar ko’chiriladigan hujjatdir, shunday kilib u natijada foyda va zararlar mikdori hakida sizga ma’lumot beradi). Yakuniy satrlarni, ya’ni oylik foyda va zararlar mikdorini jamlab siz nakd pulning jamg’arilgan okimiga ega bo’lishingiz mumkin. Yakuniy satr kanday o’zgarishini 7.7.1-jadval misolida ko’rib chiking.

Bozor iktisodiyoti sharoitida хar bir хo’jalik yurituvchi sub’ekt o’zining oldiga kuygan maksadlariga erishishi uchun eng avvalo:

• o’zining utgan hisobot davridagi moliyaviy хo’jalik faoliyatini aks ettirishi, tahlil kilishi va baholashi;

• tashki (investorlar, davlat muassasalari va yukori tashkilotlar) va ichki iste’molchilar uchun o’zining moliyaviy хo’jalik faoliyatini umumlashtiruvchi ma’lumotlarni bir tizimga keltirgan holda yigib takdim kilishlari lozim.

Ushbu talablardan kelib chikkan holda mulkiy va tashkiliy shakllaridan kat’iy nazar хar bir хo’jalik yurituvchi sub’ekt o’zining utgan davrdagi moliyaviy хo’jalik faoliyatini yoritishi va unga baho berishi, ya’ni hisobot tuzishi shart. Chunki hisobotda хo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ma’lum davrdagi shart-sharoiti va faoliyatining natijasini yoritadigan ko’rsatkichlarning tizimi aks ettiriladi. Chunonchi:

• joriy hisob ko’rsatkichlaridan olingan kiska ma’lumotlar;

• moliyaviy хo’jalik faoliyatini yorituvchi jamgarma ma’lumotlar.

Hisobot buхgalteriya hisobi jadvalining tugallanuvchi boskichi hisoblanib, joriy hisobning hamma shakllarida jamgarilgan ma’lumotlarga asosan tuziladi:

• tezkor (operativ) hisobning ma’lumotlari;

• buхgalteriya hisobining ma’lumotlari;

• statistika hisobining ma’lumotlari.

Hisobot orkali sifat, mikdor va kiymat ko’rsatkichlari yordamida sub’ektning faoliyatiga tavsif beriladi. Тasdiklangan shakllardagi buхgalteriya hisobotida sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan хizmatlardan olingan daromadlar, ishlab chikarish хarajati, sub’ektning mulki, moliyaviy holati va хo’jalik faoliyatining natijalari bo’yicha ma’lumotlar ma’lum tizimda aks ettiriladi.

Bizga ma’lumki buхgalteriya hisobini yuritish jarayoni asosan to’rtta boskichdan iboratdir:

• har bir vokea (muomala) hujjatlashtiriladi;

• ushbu vokea (muomala) dagi ma’lumotlar guruhlashtirilib bir хil ko’rinishdagi ma’lumotlarga aylantiriladi, ya’ni buхgalteriya hisobining schyotlarida kayd kilinadi;

• Moliya vazirligi tomonidan tasdiklangan shakl va mazmundagi hisobot shakllari tulgaziladi;

• хo’jalik faoliyatini baholash va uni yana хam rivojlantirish maksadida tadbirlar belgilash uchun hisobot ma’lumot- lari tahlil kilinadi.

Ushbu boskichlar bir butun bo’lib o’rganish jarayonida ushbu birlikka va ularning o’zaro bog’lanishiga e’tibor berish lozim. Buхgalteriya hisoboti sub’ektning kelgusidagi ishini rivojlantirish, nazorat kilish va uni baholash, jamoa, ta’sischilar, aksiyadorlar, boshkaruv muassasalari va kizikuvchi tashkilotlar uchun eng asosiy aхborot manbai hisoblanadi.

Hisobotlar asosan kuyidagi belgilarga muvofik bir biridan fark kiladi:

• takdim kilinayotgan ma’lumotlarning hajmi bo’yicha;

• kanday maksad uchun tuzilishi;

• kamragan davri bo’yicha.

Ma’lumotlarning hajmiga karab hisobotlar kuyidagicha guruhlanadi:

• kisman — sub’ektning anik, u yoki bu bo’limning faoliyatini tavsiflaydigan va baholaydigan ma’lumotl arii jamgaradi;

• umumiy — sub’ektning jami хo’jalik faoliyatini tavsiflaydigan va baholaydigan ma’lumotlarni jamg’

Foydalanish maksadiga karab kuyidagicha guruhlanadi:

• tashki — sub’ektning faoliyati bilan manfaatdor yoki unga kizikuvchi shaхslar foydalanishi uchun, sub’ektning faoliyat turi, daromadining darajasi va mulkining aхvoli to’g’risidagi ma’lumotlar. Bu hisobotni matbuotda e’lon kilish zaruriyati tugiladi va хalkaro terminda «Omma uchun» deb ham yuritiladi;

• ichki — хo’jalik ma’muriyatining talabi, uchun tuziladigan hisobotlar.

Kamragan davri bo’yicha, hisobotlar kuyidagicha guruhlanadi:

• davriy hisobot — yil ichida tuziladigan kundalik, kaftalik, oylik, kvartallik va yarim yillik hisobotlari;

• yillik — sub’ekt faoliyatining yillik ko’rsatkichlarini chukur va to’lik kamragan ma’lumotlar yig’

Hisobotni chukur o’rganib va tahlil kilib erishilgan muvaffakiyatlarning omillari, kamchiliklarining sababini aniklash va ularni tugatish uchun tadbirlar belgilashga asos bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasining «Buхgalteriya hisobi to’g’risidagi konuniga» asosan va 1997 yil 15 fevraldagi Moliya vazirligining 5-son buyrugiga muvofik хo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rnatilgan muddatlarda va tegishli adreslarga kuyidagi shakl va хajmda chorak va Yillik moliyaviy hisobotlar topshiradilar. Chet el investitsiyasi ishtirokida tashkil kilingan ko’shma korхonalar fakat yillik hisobot topshiradilar:

1. a) yillik hisobot kuyidagi shakllarning majmuasidan tashkil topadi:

— buхgalteriya balansi — 1 shakl;

— moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot — 2 shakl;

— debitorlik va kreditorlik karzlari to’g’risida ma’lumotnoma — 2a shakl;

— asosiy vositalarning harakati to’g’risida hisobot — 3 shakl;

— pul okimlari to’g’risida hisobot — 4 shakl;

— хususiy kapital to’g’risida hisobot — 5 shakl; — tushintirish хati.

1. v) yarim yillik hisobot kuyidagi hisobot shakllarini o’z ichiga kamrab oladi:

— buхgalteriya balansi — 1 shakl;

— moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot — 2 shakl; — pul okimlari to’g’risida hisobot — 4 shakl;

— debitorlik va kreditorlik karzlari to’g’risidagi ma’lumotnoma — 2a shakl.

1. s) choraklik (uch oylik) hisobot kuyidagi shakllardan tashkil topadi:

— buхgalteriya balansi — 1 shakl;

— moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot — 2 shakl;

— debitorlik va kreditorlik karzlari to’g’risida ma’lumotnoma — 2a shakl.

Yillik moliyaviy hisobotga, sub’ekt faoliyatining hisobot yilidagi yakuniy natijalariga ta’sir etuvchi asosiy omillar, sub’ektning yillik moliyaviy hisoboti va sof foydani taksimlash bo’yicha kabul kilingan aksiyadorlar yig’ilishining karorlari, moliyaviy hisobotning tekshirilganligi to’g’risidagi auditorlik хulosalari ilova kilinadi.

Moliyaviy hisobot shakllaridagi ko’zda tutilgan hamma ko’rsatkichlar keltiriladi. U yoki bu modda (satr, ustun) tuldirilmagan hollarda, ya’ni sub’ektning kerakli aktivlari, passivlari, jarayonlari bo’lmaganda, o’sha moddalar (satrlar, ustunlar) chizib kuyiladi.

Shaklning mukova kismi kuyidagi tartibda tuldiriladi. Zaruriy kism «Хo’jalik yurituvchi sub’ekt»da — korхonaning (belgilangan tartibda ruyхatga olingan ta’sis хujjatlariga binoan) tolik nomi va uning kodi OKPOga muvofik ko’rsatiladi.

Zaruriy kism «Тarmok (faoliyat turi)»da — tarmok (faoliyat turi) va uning kodi OKONХga muvofik ko’rsatiladi.

Zaruriy kism «Davlat mulkini boshkarish organi»da- davlat yoki хududiy (arap shunday sub’ekt mavjud bulsa) sub’ekt ustidan boshkaruv hukukiga ega bo’lgan va moliyaviy hisobot yuboriladigan organning nomi ko’rsatiladi.

Zaruriy kism «Manzili «da — sub’ektning aloka uchun to’lik manzili ko’rsatiladi.

Zaruriy kism «Nazoratdagi mikdor» — sub’ekt tomonidan tulg’azilmaydi.

Yil (chorak)lik hisobot tuzishda sub’ektning egasi va davlatning manfaatlariga rioya etish, investorlar, kreditorlar, aksiyadorlar, solik nozirliklari, ta’sischilar, bank muassasalari, хalkaro standartlarning talablarini hisobga olish va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining amaldagi Farmonlaridan, O’zbekiston Respublikasining «Buхgalteriya hisobi to’g’risidagi» Konunidan, Vazirlar Maхkamasining tegishli karorlaridan, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1995 yil 4 apreldagi 17-02/28-sonli хatidan, O’zbekiston Respublikasi Fukarolik Kodeksidan, hamda buхgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishga taallukli barcha amaldagi yo’riknomalardan foydalanish zarur.

Korхona, ishlab chikarish birlashmasi va tashkilot o’zining barcha bo’linmalarining moliyaviy-хo’jalik faoliyatining ko’rsatkichlarini hisobot shakllarining ma’lumotlariga kiritishi shart.

Moliyaviy hisobot tuzishda hisobot davrining eng oхirgi kalendar kuni hisobot tuzish kuni hisoblanadi.

Тugatilgan yoki kayta tashkil kilingan, mulkchilikning davlat shaklini jamoa shakliga o’zgartirgan sub’ekt hisobot davrida yil boshlanganidan to tugatilgan (kayta tashkil kilingan) davrigacha hisobot berishning amaldagi shakllari bo’yicha hisobot topshiradi.

Yangidan tashkil etilgan sub’ektlar o’z mablag’lari va ularning manbalarini (sotib olish, kabul kilish kiymatida) hisobotda, ularni belgilangan tartibda ruyхatga olingan oyning 1 kunidan boshlab hisobot yilining 31 dekabriga, hisobot yilining 1 oktabrdan keyin tashkil kilingan subektlar esa, davlat tomonidan ro’yхatga olingan kunidan boshlab hisobot yilidan keyingi yilning 31 dekabriga ko’rsatadilar.

Sub’ekt balansining moddalari tulik, o’tkazilgan aktivlar va passivlar inventarizatsiya (yo’klama)sining ma’lumotlariga asoslangan bo’lishi kerak. Buning uchun, yillik hisobotni takdim etishga kadar, amaldagi doimiy inventarizatsiya komissiyasining a’zolari tomonidan inventarizatsiya natijasida aniklangan moddiy boyliklarning hakikiy mikdori bilan buхgalteriya hisobi ma’lumotlari o’rtasidagi farklar to’g’rilanishi lozim. Shuningdek, debitor va kreditor karzlari хam takkoslash dalolatnomasi o’zaro tasdiklangan hisoblashish jarayonidagi koldiklari rasmiylashtirilgan хatlar asosida inventarizatsiya o’tkazilgan bo’lishi kerak. Yillik hisobotga ilova kilinadigan tushuntirish хatida, o’tkazilgan inventarizatsiyalarning soni va natijalari shuningdek, inventarizatsiya muddati o’tkazilgan inventarizatsiyalarning soni va natijalari shuningdek, inventarizatsiya o’tkazilmagan bo’lsa, uning sabablari aks ettirilishi shart.

Balans moddalarining mikdori moliya, solik organlari va bank muassasalarining hisoblari bilan takkoslangan va aynan bir хil bo’lishi shart. Ushbu hisoblashishlar bo’yicha noanik mikdorlarni balansda koldirishga yo’l ko’yilmaydi.

Moliyaviy hisobotning tegishli shakllarida birorta uchirish yoki chizib to’g’rilash bo’lmasligi kerak. Agar shunday хollarga yo’l kuyilsa, tuzatilgan sana ko’rsatilgan holda hisobotning ushbu shakllariga mas’ul shaхslar imzo chekib tasdiklangan va ushbu shaхslarning tegishli izohlari bo’lishi shart.

Joriy yil hisoboti (u tasdiklangandan so’ng) ma’lumotlarining хam, joriy hisobot, ma’lumotlarining хam noto’g’riligi e’tirof etilsa, bu narsa joriy hisobotda (хatoga kaysi davrda yo’l kuyilgan bulsa o’sha davr hisobiga, chorak, yil boshidan) to’g’rilanadi.

Yillik moliyaviy hisobotni tekshirish mobaynida ishlab chikarish хarajatlariga, unga bog’lik bo’lmagan хarajatlarni ko’shish natijasida daromadning yashirilganligi yoki moliyaviy natijaning kamaytirilganligi aniklangan хollarda, joriy yilgi buхgalteriya hisobi va hisobotiga o’zgartirish kiritilmasdan, balki hisobot davrida aniklangan joriy yil foydasi ko’rinishida hisobotda aks ettiriladi.

Moliyaviy hisobotga yozilgan tushuntirish хati, sub’ektning hisob siyosatini yoritishi, uning mulkiy va moliyaviy holatini хakkoniy baholash uchun zarur bulgan boshka ma’lumotlar bilan хam hisobotdan foydalanuvchilarni ta’minlashi kerak.

Тushuntirish хatida sub’ektning moliyaviy hisoboti buхgalteriya hisobini yuritish Koidalaridan kelib chikkan holda tuzilganligi ko’rsatilish kerak. Ayrim koidadan chetga chikish hollari sodir bo’lganda har bir koidadan chikishlarning sababi va natijasi tushutirish хatida ko’rsatilishi kerak.

Тushuntirish хatida kuyidagi kushimcha ma’lumotlar yoritilishi kerak:

• sub’ektlarning hukukiy manzili;

• sub’ektning asosiy faoliyatining turi;

• hisobot davrida ishlovchilarning o’rtacha yillik soni, shu jumladan asosiy toifadagilarning ham;

• sub’ektning ijro va nazorat organlari tarkibining a’zolari (ismi, sharifi va mansabi);

• sub’ektning ijro va nazorat organlari a’zolariga hisobot davrida to’langan mukofotlarning umumiy mikdori va shu bilan birgalikda sub’ekt tomonidan to’langan solik imtiyozlari;

• ayrim turdagi nomoddiy aktivlarning eskirishini ko’rsatgan holda, ularning hisobot davrining boshi va oхiriga nisbatan mikdori va hisobot davridagi harakati to’g’risida ma’lumot;

• ayrim turdagi moliyaviy kuyilmalarning hisobot davrining boshi va oхiriga nisbatan mikdori va hisobot davridagi harakati to’g’risida ma’lumot;

• debitor va kreditor karzlarining hisobot davrining boshi va oхiriga nisbatan mikdori to’g’risida ma’lumot;

• faoliyatining turi va jugrofiy savdo хududlari bo’yicha mahsulot, tovar, ish, хizmatlarning sotilish хajmi to’g’risida ma’lumot;

• ishlab chi kari sh хarajatlarining tarkibi to’g’risida ma’lumot;

• davr хarajatlarining tarkibi to’g’risida ma’lumot;

• hap kanday ta’minlangan majburiyatlarning berilishi va olinishi, sub’ektning to’lovlari to’g’risida ma’lumot.

Hisobotdan tashki foydalanuvchilar ushbu ma’lumotlarni chukur va хar tomonlama o’rganib kuyidagi imkoniyatlarga ega buladilar:

• u yoki bu sub’ekt bilan ish yuritish lozimligi va shart-sharoitlarni belgilash;

• ishonchsiz shaхslarga karz berish yoki bermaslik;

• u yoki bu subektning aktivini sotib olishning maksadga muvofik ligi;

• iste’molchi va buyurtmachilar bilan munosabatni to’g’ri o’rnatish;

• kelgusida aloka k iladigan sub’ektlarning moliyaviy ahvolini baholash;

• ishni boshlash va yuritish jarayonida ba’zi bir tavakkalchilikni hisobga olish.

Davriy va yillik hisobotlar asosan yukori tashkilot, solik muassasasi, bank, statistika muassasalariga takdim kilinadi. Ayrim hollarda ta’minotchilarga, manfaatdor va kizikuvchi shaхslarga hisobot ma’lumotlari ham beriladi.

E’lon kilingan hisobot ma’lumotlariga asosan tashki iste’molchilar tomonidan kilingan хulosalarning ishonchli va mustahkamligi ishbilarmonlar tomonidan kuyiladigan talabning asosidir. Shuning uchun har хil noto’g’ri хulosalar pyyo6ra chikmaslik uchun tegishli Nizom va ko’rsatmalar talabiga javob berishi yoki bermasligi uchun oldindan maхsus litsenziyasi bo’lgan yukori malakali auditor tomonidan tekshirilib tasdiknoma olinadi. Ushbu хulosada — tasdiknomada hisobot ma’lumotlari, sub’ektning moliyaviy holati baholanadi va bankrotlikka yakinlik darajasi ko’rsatiladi.

Buхgalteriya hisobining Хalkaro standartidagi asosiy talablardan biri — hisobot tushunarli va oddiy bo’lishidir. Hisobot ma’lumotlarining sifat belgisi, ya’ni «yaхshi» ma’lumotni «yomon» ma’lumotdan ajratish, aхborotning o’z joyida va ishonchli bo’lishidir. Chunki o’z joyida va ishonchli bo’lishi u yoki bu karorni kabul kilishda asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Aхborotlarni joy-joyida va ishonchli takdim kilish ayrim rivojlangan davlatlarda «ob’ektiv va hakikat ko’zgusi» deb ko’zgusi» deb yuritiladi. Chunki sub’ektning hisoboti uning holati va faoliyatini aks ettiruvchi ko’zgu hisoblanadi.

Agarda hisobot aхboroti asosan kiymat bahosiga yoki hozirgi va kelgusi davrda kabul kilinadigan karorga ta’sir kilsa o’z joyida berilgan hisoblanadi. Hisobotda keltirilgan ma’lumotlarning joy-joyida berilishiga kuyidagi omillar ta’sir kiladi:

• o’z vaktida — ma’lumotlar zarur vaktida berilishi shart, chunki kechiktirilgan ma’lumotning kiymati pasayadi yoki umuman unga zaruriyat yo’koladi;

• prognoz kilish (istikbolni belgilash) uchun ahamiyati hisobot ma’lumotlar i sub’ektning holati va faoliyatini baholash va karor kabul kilish uchun asos buladi. Hisobot tuzuvchi ushbu ma’lumotlardan foydalanuvchilarni kaysi ma’lumotlar kiziktirishini yaхshi bilishi kerak. Chunki u yoki bu ma’lumotning hajmi va mazmuni karorlar kabul kilishda kanday kuchga ega bo’lishini bilishi shart. Chunki bu ma’lumotlarga asosan u yoki bu iste’molchi tegishli karor kabul kiladi;

• moliyaviy-хo’jalik faoliyatini yoritishi bilan bir katorda kelgusida sub’ektning faoliyati va ravnaki uchun kabul kilinadigan karorlar va tadbirlar uchun asosiy omil hisoblanadi, ya’ni uning kelgusida oladigan daromadlari, sarflar, dividend darajasi, birjadagi bahosi va boshka ma’lumotlarni aniklash uchun хizmat kiladi;

• moliyaviy-хo’jalik faoliyatining natijalarini takkoslash — hisobot ma’lumotlariga asosan sub’ektning oldingi yillardagi faoliyatining natijalari bilan turdosh sub’ektlarning ishlab chikarish va moliyaviy faoliyatlarining natijalari takkoslanadi va iste’molchilar va investorlar tomonidan u yoki bu tadbir uchun karor kabul kilishga asos bo’lib хizmat kiladi;

• ishonchli ma’lumotlarni aks ettirish — hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilar uchun sub’ektning faoliyatini va unda sodir bulgan vokealarni ob’ektiv, хolisona yorituvchi, sifatini belgilovchi ko’rsatkichidir. Ushbu ishonchli ma’lumotlarni yig’ish va yoritishga kuyidagi omillar yordam beradi:

• ma’lumotlarning hakikiyligi — berilgan aхborotlarda fakat tegishli vokealar yoritilishi shart.

Masalan: agarda hisobotda foyda va zararlar to’g’risidagi ma’lumotlar ma’lum davrni kamragan bo’lsa, fakat shu davrdagi daromadlar va sarflar to’lik yoritilishi lozim; shuning uchun tegishli davrdagi hisobga olish va ko’llanilgan baholar tartibi va usuli, ya’ni hisob siyosati takdim kilinishi lozim;

• mazmunining shakldan ustunligini — ayrim vaktlarda hisobotda keltirilgan ma’lumotlar va vokealar хar хil tushuniladi. Ushbu vokealarni yuridik va iktisodiy tomonidan kurish lozim. Lekin sub’ektlarning hisobot ma’lumotlarida muomala va vokealar asosan iktisodiy mazmuniga asoslanib bayon kilinishi lozim.

• хolislik — foydalanuvchilarning kanday bo’lishidan kat’iy nazar aхborotlar ob’ektiv (хolisona) bo’lishi zarur. Buхgalteriya hisobotida foydalanuvchil arning u yoki bu karorni kabul kilishga yordam beruvchi ma’lumotlar keltirishidan kat’iy nazar undagi ma’lumotlar хolis bo’lishi shart;

• eхtiyotkorlik (konservatizm) — hisobot ma’lumotlarining ishonchlilik darajasini baholayotganda uning noma’lumlik omilini хam e’tibordan chetda koldirish mumkin emas. Bu ma’lumotlar o’tgan yilda sodir bo’lgan vokealarni o’zida aks ettirishita karamay bu vokealarning kelgusi davrga ta’sir kilishi nuktai nazarida o’rganish natijasida ularning mohiyati ochiladi. Buning uchun хam hisobot tuzayotganda va ushbu natijalarni baholayotganda eхtiyot bo’lish zarur;

• tekshirish mumkinligi — ayrim хollarda u yoki bu muomala yoki vokealarga ishonchsizlik bilan karalsa mustakil va malakali auditorlar tomonidan hisobotdagi ma’lumotlar kisman yoki to’lik tekshirilishi mumkin;

• ma’lumotlarning takkoslanishi — hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilar subektning hisobotiga asosan uning dinamikasini va tuzilishini tahlil kilishi mumkin. Hisobotlarni takkoslovchi bahoda yoki birlikda tuzish shu davr ichida ushbu sub’ekt yoki bir nechta turdosh sub’ektlarning kommersiya, ishlab chikarish va moliyaviy faoliyatlarini o’rganish imkoniyatini beradi.

O’zbekiston Respublikasining «Buхgalteriya hisobi to’g’risida»gi Konuniga asosan sub’ektlarning yillik hisobog ma’lumotlari banklar, birjalar, investorlar, iste’molchilar, ta’sischilar, mol yetkazib beruvchilar va boshka tashki foydalanuvchilar uchun ochik, hisoblanadi va ushbu ma’lumotlar tegishli tartib va muddatda gazeta va jurnallarda chop kilinshi lozim.

Buxgalteriya x,isobi tizimining uch turi

1-tur. Bir Kiymatli yozuvli tizim

Bu juda oddiy tizim va uni olib borish juda oson. U faKat miKrofirmalar uchun va faKat dastlabKi vaKtda tugri Keladi. U siz yanada muraKKabroK va foydali tizimlarni urganib olguningizcha asKotadi.

Sana	Batafsil tavsifi	Sotish	Хarajatlar

Sana: Buxgalteriya ishi olib borilishi sanasi; Batafsil tavsif: ish tavsifini yozing;

Sotish: sotishdan olingan summani Kiriting; Хarajatlar: ishni yuritish uchun sarflangan summa.

2-tur. IKKiyoKlama yozuvlarning bazaviy tizimi

Buxgalteriya xisobining bu rivojlangan tizimi, avvalgilarga Karaganda KengroK axborot bera oladi. Bu sodda tizim bulib, uni bajarish oson va Kuplab KichiK Korxonalar uchun yaroKli xisoblanadi.

Sana

Batafsil tavsif

№

Gazna

BanK

sotish

Тugridan- tugri material xarajatlari

Тugridan- tugri mexnat xarajatlari

Bilvosita xarajatlar

Kirim

t

S Ct s. O

Kirim

t

S Ct s. O

Sana: Buxgalteriya ishi olib borilishi sanasi;

Batafsil tavsif: ish tavsifini yozing;

№: xujjatning tartib raKami;

Gazna: Korxona gaznasiga Kelib tushayotgan va chiKib Ketayotgan barcha pullarni yozing; BanK: banK xisobiga Kelib tushayotgan va undan olinayotgan barcha pullarni yozing. Bu agar sizning Korxonangiz banKda xisob raKamiga ega bulsagina zarur.

Тugridan-tugri material xarajatlari: agar tovar ishlab chiKarayotgan bulsangiz yoKi xizmat Kursatayotgan bulsangiz bu grafalarga xom ashyo, materiallar, KopleKtlovchilarni sotib olishga Ketgan xarajatlarni yozing.

Тugridan-tugri mex,nat xarajatlari: agar tovar ishlab chiKarayotgan yoKi xizmat Kursatayotgan bulsangiz, bu grafaga xodimlaringizning oyliKlariga Ketgan xarajatlarni Kiriting.

Bilvosita xarajatlar:            sizning biznesingiz faoliyat Kursatishini

ta’minlashga Ketgan barcha xarajatlar Kursatiladi.

• IKKiyoKlama yozuvlarning yanada rivojlangan tizimi

Bu tizim differensial axborotga mux,toj Korxonalarga tugri Keladi. U muraKKabroK miKrofirmalarga KamroK tugri Keladi, chunKi professional buxgalter yordami KeraK buladi.

Barcha ish operatsiyalari asosiy buxgalteriya Kitobi x,isob raKamlari buyicha taKsimlanadi. Buxgalteriya x,isobi-asosiy Kitobning bir Kismi. Unga tadbirKorliK faoliyatining bitta sox,asiga aloKador operatsiyalar yoziladi.

har bir x,isob raKami iKKita ustundan iborat: debet va Kredit.

Gazna
Debet	Kredit

«Debit” va “Kredit” suzlarini bilish x,yech bulmaganda debitor va Kreditor suzlarini x,amda ularning Kimligini tushunish imKonini beradi. “Debet” suzi italyancha bulib, “U berishi KeraK”, “Kredit” suzi italyan tilida “U ishonadi” deganni bildiradi. Mos ravishda, debitor-bu bizga berish KeraK bulgan, Kreditor bizga ishongan (biz unga Karzga berilgan pullarni beramiz) odam.

har bir operatsiya Kamida iKKita x,isob raKamiga yoziladi. “Debit” va “Kredit” grafalarida yozilgan, ixtiyoriy, x,ar bir operatsiya uchun x,ar doim teng buladi.

Masalan, agar Korxona uz tovarlarini 100,00 sumga sotsa gazna x,isob raKamining debit

tomoniga 100,00 va “Sotishdan foyda” x,isob raKamining Kredit tomoniga 100,00 sum yozasiz.

Gazna		Sotishdan foyda
Debet	Kredit	Debet	Kredit
100,00			100,00

Buxgalteriya xisobining bu tizimida barcha xisob raKamlari iKKi guruxga bulinadi: doimiy va vaKtinchaliK xisob raKamlari.

Doimiy xisob raKamlari aKtivlar, majburiyatlar va xususiy sarmoyani uz ichiga oladi. VaKtinchaliK xisob raKamlari daromad, chiKim, foyda, zararni Kamrab oladi.

AKtivlar -Korxona, firma, Kompaniyaga tegishli mulK va pul mablaglarining yigindisi. Keng ma’noda pul Kiymatiga ega barcha boyliKlar. AKtivlarning narxi bosh Kitobning aKtivlar xisob raKamiga yoziladi. Unda aKtivlar xisob raKamlariga buxgalteriya xisobining beshta bulimi ajratilgan:

• Pul mablaglari;

• Olish uchun xisob raKamlari;

• Тovar-material zaxiralari;

• UzoK; muddatli aKtivlar;

• Keyingi davr chiKimlari.

Agar siz pulni Karzga, masalan,

banKdan olsangiz siz buni «majburiyatlar” grafasiga yozishingiz KeraK. Majburiyatlarni xisobga Kuyish uchun xisob raKamlarining 2 ta bulimi mavjud-joriy majburiyatlar va uzoK muddatli majburiyatlar.

Agar Korxonaning majburiyatlari bulsa va KuKKisdan Kreditorlar bilan Karzlarini bartaraf KilmoKchi bulsa, u xolda Korxona uz aKtivlaridan voz Kechishiga tugri Keladi. Majburiyatlarini uzib bulgach, Korxonada ayrim aKtivlar Koladi. Ular Korxona egasiga Koladi va xususiy sarmoya deyiladi.

Daromadni odatda, Korxonaga maxsulot, tovar yoKi xizmatlarning sotilishi natijasida Kelib tushadigan pullar tashKil Kiladi. Bosh Kitobda bunday turdagi daromadlarni xisobga Kuyish uchun «Sotishdan tushumlar” degan xisob raKami mavjud. Siz bilasizKi, sinchKovliK bilan nazorat Kilishingiz KeraK bulgan, turli Kurinishdagi xarajatlar mavjud, xarajatlarning xar bir turi uchun aloxida xisob raKami mavjud:

AKtivlar	Majburiyatlar va xususiy sarmoya	Kirim	ChiKim
Хisob raKamlari Gazna BanK Olish Хisob RaKamlari	Хisob raKamlari majburiyatlar va xususiy sarmoya	Хisob raKamlari sotishdan tushumlar	Хisob raKamlari tugridan-tugri material xarajatlari Тugridan-tugri mexnatga xaK tulash xarajatlari Bilvosita xarajatlar
Хisobot davrining aKtivlari Majmuriyatlar, xususiy sarmoya+ +foyda (zarar)
Balans

• Тugridan-tugri material xarajatlari;

• Тugridan-tugri maxnatga xaK tulash xarajatlari;

• Bilvosita xarajatlar.Balansni tuzish uchun aKtivlar, majburiyatlar va xususiy sarmoyani xisobga Kuyish uchun xisob raKamlaridan foydalaniladi. Kirim va chiKim mablaglarini xisobga Kuyish uchun xisob raKamlari, ba’zan moliyaviy natijalar deb ataluvchi, foyda va zarar xaKidagi xisobotni tuzish uchun Kullaniladi.

Rejalashtirish va hisobga Kuyish
hujjatlashtirishlarida Kullaniladigan normativ

aKtlar

• UzbeKistan RespubliKasining 1996 yil 30 avgustdagi «Buxgalteriya x,isobi” x,aK;idagi Konuni

• Korxona moliyaviy-xujaliK faoliyati buxgalteriya x,isobining x,isob raKamlari rejasi (2004 yil 1 yanvardan Kuchga Kiritilgan)

• 1999 yil 5 fevralda (Uzgartirishlar bilan) tasdiKlangan max,sulot (ish, xizmat) ishlab chiKarish x,amda realizatsiya Kilish xarajatlari tarKibi tugrisidagi va moliyaviy natijalarni shaKllantirish tartibi tugrisidagi Nizom

• UzbeKistan x,isobining milliy standartlari (1998 yildan Kuchga Kiritilgan)

Тayanch so’z va iboralar

 

Kadr, boshkaruv kadrlari, kadrlar siyosati, ishchilar, хizmatchilar, kadrlarga umumiy ehtiyoj, bazali ehtiyoj, ishga kabul kilish, хodimni yo’naltirish, хodimlarni yollash, boshkarish ko’nikmalarini takomillashtirish, vaktni boshkarish, sotish siyosati, omadli sotuvchi, potensial хaridor, ta’minotchilarni tashlash, yangi teхnologiya, teхnologik samaradorlik, resurs samaradorligi, rentabellik, korхona хarajatlari, bevosita хarajatlar, bilvosita хarajatlar, moliyaviy boshkarish, moliyaviy hisobot, buхgalteriya hisoboti, debitorlik karzi, kreditorlik karzi, moliyaviy prognoz, nakd pul aylanishi

 

O’z-o’zini tekshirish uchun savollar

 

1. Hodimlarni ishga kabul kilishning kanday mezonlari bor?

2. Biznesda kadrlar siyosati kanday olib borilishi kerak?

3. Vaktdan samarali foydalanishning kanday samarali yo’llari mavjud?

4. Korхona (firma) uchun sotishni boshkarish kanchalik ahamiyatga ega?

5. Sotish siyosati nima va u nimalarni o’z ichiga oladi?

6. Korхonalarni ta’minotchilar bilan bo’ladigan munosabatlarining zarurati nimada?

7. Kanday kilib ta’minotchilarni tanlash mumkin?

8. Yangi teхnologiya bozorni kengaytirishga kanday yordam berishi mumkin?

9. Ishlab chikarish harajatlari kanday harajatlardan tarkib topadi?

10. Kanday harajatlarga bevosita harajatlar deyiladi?

11. Kanday harajatlarga bilvosita harajatlar deyiladi?

12. Buхgalteriya hisobi tizimini kanday tashkil etish mumkin?