Адамгершілік тәрбиесі. Еңбек тәрбиесі және кәсіп таңдау

ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:

Адамгершілік тәрбиесі. Еңбек тәрбиесі және кәсіп таңдау

Режа:

• 1. Адамгершілік тәрбиесі туралы түсінік. Ойшылдар мен атақты педагогтардың этика туралы ойлары.

• 2. Мектептегі адамгершілік тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері және бағыттары

• 16. 3. Тұлғаны қалыптастырудағы еңбек тәрбиесінің практикалық маңызы.

• 16.4. Мектептегі еңбек тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері.

• 16. 5. Кәсіби ойлаудың артықшылықтары.

 

 

Негізгі тіркестер: ұлттық, жалпыадамзаттық құндылық, әдет-ғұрып, адамгершілігі тұрақты адам, жақсы, жаман, еңбек, бақытты, еңбекқор, еңбекқор, тілек, мұқтаж, қоғамдық пайдалы еңбек т.б.

16.1. Адамгершілік тәрбиесі туралы түсінік. Ойшылдар мен атақты педагогтардың этика туралы ойлары.

Этика дегеніміз не? Этика – қоғамдық сананың бір түрі және қоғам өмірінің барлық салаларында адамның мінез-құлқын басшылыққа алатын талаптардан, нормалар мен ережелерден тұрады.

Қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайларының дамуымен бірге мораль да өзгеріп, дамып келеді. Өйткені қоғамның даму процесінде адамдардың адамгершілік пен азғындық, жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділетсіздік туралы түсініктері де өзгеріп отырады. Жақсы мінез-құлықтың жақсылығын, жаман мінез-құлықтың жамандығын дәлелдермен, мысалдармен түсіндіретін кітап этика деп аталады. Адамның жас кезінде нәпсі бұзылып, тәрбиесіз, имандылығы жоқ өссе, «Аллаһу әкбар», мен ондай адамдардан жақсылық күтемін, бұл жерден көтеріліп, жұлдыздарға қол созумен бірдей.

Хадистерде: «Мүмін жақсы мінез-құлқымен түнгі қиқайм (намазда оянған) мен күндізгі (ораза) дәрежесіне жетеді», «Сіздің жақсы амалдарыңыз – жағымды, тәтті әңгімелеріңіз». Ал жамандарың – ауыз толтырып, көп сөйлейтіндер», «Иманды адамдардың артықшылығы – жақсы мінез», «Тәкаппарлық – иманнан», «Барлық жамандық тілден» т.б. Бізге дені сау ұрпақ тәрбиелеу керек, - деп атап көрсетеді Дбб Кәрімов, - дені сау адам дегенде тек тән саулығы ғана емес, сонымен қатар шығыстық адамгершілік пен жалпыадамзаттық идеялары жетілген адамды айтамыз.

Иман – араб сөзі, сөзбе-сөз сенімді дегенді білдіреді. Жүрегінде иманы жоқ пенде қанша жақсылық жасаса да сауабы жоқ. Қорыта айтқанда, иман үш нәрсенің жиынтығынан қалыптасады: иман, иман және амал. Сенім – дінге деген терең сенім; мойындау – оны сөзбен мойындау; әрекет – жақсы істермен дәлелдеу.

А.Науаидың «Махбуб-ул-қулуб» еңбегінде де «Адалдық болмай адалдық жоқ, адалдық болмас» деген жолдарды оқимыз. Әркімде бұл екеуі жоқ – иман жоқ, әркімде иман жоқ – адам болу мүмкін емес». Яғни, имансыз адам адам емес».

Сенім дегеніміз – өз ойы мен көзқарасына нық, тұрақты қадаммен сену және басқаларды өзімдікі деп санап, олардың сөзіне шын жүректен сену. Ұят - орынсыз мінез-құлықтан аулақ бола білуден ұялу сезімі. Хадистердің бірінде айтылғандай, адам ең алдымен өзінен ұялуы керек. Жаман мінезінен ұялған адам өзгеге деген жаман мінезін көрмейді.Хаё өзбекше ұят. Халқымыз «Кеткен қайтпайды», «Жүрекке дақ түсіргенше, қызыл жүз жақсы» дейді. «Хайо ер адамға қарағанда әйелде табиғи түрде болады».

Қарым-қатынас – ойластырылған пайымдау, сақтық сезімі. Намыс дегеніміз – пәктік, пәк болу, өз орнын сақтап, өз орнын құрметтеу, ұят сезімін отбасы мен ата-баба абыройына дақ түсірмеу.

Жоғарыда аталған моральдық өрнектер отбасында балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде өзіндік тәсілдермен ұйымдастыруды білдіреді.

Басқа адамды тәрбиелеп, оның адамгершілігін түзетемін деген тәрбиеші алдымен оны жақсы оқып, оның барлық кемшіліктерін білуі керек, әйтпесе тәрбиеші өз міндетін орындай алмайды. Ибн Сина: «Тәрбия оқушыны жаман адамгершілік сезімдерден арылтып, оның бойына жақсы адамгершілік қасиеттерді сіңіру жолында жүзеге асады», - дейді.

Әбу Әли Ибн Сина «Әдеп әркімге әр түрлі – өзін-өзі бақылау» деп сипаттайды.

Жүсіп Хошожиб «Құтадгю – білік» атты еңбегінде «Кімде-кім жақсы мінез-құлық пен өнеге ұстанса, мұратына жетеді, бақытты болады» деп, жақсы ахлақ қоғам мен игі істердің негізі екенін айтқан. Ол: «Адал, шыншыл, өнегелі – әдепті адам кез келген асылдан да қымбат» деген.

Машгипрупедагогик К.Д.Ушинский «Тәрбиенің басты міндеті – адамгершілік жағынан әсер ету. «Ақыл-ойды біліммен толтырғаннан гөрі оны дамыту маңызды», - деп түсіндірді ол.

М.Қошғари «Девонулуғәтитүрк» атты еңбегінде «Балам, ғылым үйрен, білім иелерінің арасында ерекше болуды үйрен» деген.

А.Н.Фараби білім мен мағриф ізгі адамгершілікпен қатар жүреді дейді. Нағыз адамгершіліктің қалыптасқан құндылықтары жастарға игі әсер етіп, оларды мейірімді, шынайы болуға дайындайтынын айтқан А.Авлони (3-бет).

16.2. Мектептегі адамгершілік тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері және бағыттары

Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу – мектептің жетекші міндеттерінің бірі. Адамгершілік тәрбиесінің мәні оқушылардың бойында адамгершілік сананы, әдептілік сезімін дамыту; Ол мінез-құлық дағдылары мен әдептерін қалыптастырудан тұрады.

Тұлғаның моральдық жетілуі іс-әрекет процесінде пайда болады. Өйткені кез келген әрекеттің моральдық жағы болады. Мектеп оқушылары іс-әрекет барысында үйренген моральдық нормалар мен талаптарға негізделген және моральдық принциптерді басшылыққа ала отырып, этикалық мінез-құлыққа тартылады. Мораль біздің өміріміз бен сана-сезімімізге белсенді түрде әсер етіп, жақсылық пен жамандықты, әділдік пен әділетсіздікті, сүйіспеншілік пен жәбірлеуді, қолайлы және қабылданбайтын, тыйым салынған және тыйым салынған әрекеттерді, тіпті адам қоғамы атынан адамдар арасындағы қарым-қатынастағы әрекеттерді анықтайды. Құқықтық нормаларға қайшы әрекет әдепсіз әрекет деп танылады. Құқық міндетті болса дегені де бар. мораль міндетті емес. Шығыс ойшылдары адамгершілікті екіге бөледі. Моральдық, азғындық, жақсы немесе жаман мораль сияқты.

Этикалық қатынас – бұл әр адамның қоғамға, мұқтаждыққа, адамдарға және оның үстіне өзіне деген қатынасы.

Каримов атап өткендей, «Адамгершілік – руханияттың өзегі». Руханилық ғылым мен іс-әрекеттің бірлігі болса, адамгершілік тікелей әрбір адамның басқаларға деген адамгершілік қатынасын білдіреді. Мораль – руханилықтың әрекеті. Руханият – бұл ең алдымен әділдік пен әділдік, сенім мен адалдық сияқты практикалық руханилықтың негізгі ұғымдарымен байланысты өзіндік сана. Дүниеде бәрі өзгереді, бірақ ізгілік заңдары өзгермейді. Аз үйреніп, дана болады (98-бет).

Мектептің арнайы оқу-тәрбие қызметі кемел тұлғаны қалыптастыруға бағытталып, адамгершілік тәрбиесінің мынадай міндеттерін орындайды: адамгершілік сананы, берік адамгершілік сенімдерін тәрбиелеу; жас ұрпақтың Отанға, қоғамға, еңбекке, өзіне және адамдарға деген көзқарасын түсінуге бағытталған адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу.

«Әдетке айналмаған білім – құмға салынған ғимарат». — деді К.Д.Ушинский. Адамгершілік тәрбиесінің негізгі мақсаты мен міндеті – белсенді өмірлік тәжірибені құру. Қоғамдағы адамның көзқарасын анықтайтын адамгершілік қасиеттердің ішінде патриотизм жетекші орын алады.

Патриотизмге Отанға деген сүйіспеншілік, ел мүддесіне қамқорлық, Отанды қорғауға дайын болу, өз елінің әлеуметтік және мәдени жетістіктерімен мақтану, елдің тарихи өткеніне, оның дәстүріне құрметпен қарау жатады. Оқушылардың Отанын, оның батырларының өткені мен бүгінгі өмірін терең де жан-жақты білуі негізінде патриоттық және интернационалдық көзқарастар мен сезімдер қалыптасады.

16. 3. Тұлғаны қалыптастырудағы еңбек тәрбиесінің практикалық маңызы.

Адамның басты парызы мен міндеті – еңбек ету, өйткені еңбек ету арқылы кез келген нәрсеге қол жеткізуге болады. А.Беруни.

Ибн Сино «Әкесінің баласы (немесе қызы) баласының еңбегімен өзін-өзі асырай алатын болғаннан кейін оған берілген еңбек есептеледі» деп есептеген. (А.Ирисов. Ибн Сио ағартушы жазушы. Т: 1962 ж. 10 б.).

Бір іс қыламын деп ниет етсең, бар ойыңмен, тәніңмен талпын, аяғыңа жеткенше тайынба, - деп Әмір Темірге үйреткен.

К.Д.Ушинский «Тәрбиенің өзі, егер адам бақытты болсын десең, оны бақытқа тәрбиелемей, өмірдегі еңбекке дайындау керек» деген.

                              Өміріңізді босқа өткізбеңіз, еңбектеніңіз

Еңбек – бақыт кілті екенін біл. (А.Науаи)

Еңбек тәрбиесі – тәрбиенің құрамдас бөлігі. Шындығында адамның бірінші, қажетті қажеттілігі – еңбек. «Ол үшін еңбек керек» дейді Беруни, тек ақыл мен еңбектің жаңғыруы ғана адам өмірін анықтайды. Адамның ең басты парызы мен міндеті – еңбек ету, өйткені еңбекті жұмсау арқылы кез келген нәрсеге қол жеткізіледі.

А.Н.Форобиин өзінің әлеуметтік жауапкершілігін орындау үшін күнделікті өмірде адамдармен қарым-қатынас жасау қажеттігін, екіншіден, еңбек пен кәсіби дағдыларды, адамгершілік қасиеттерді дамыту қажеттігін атап көрсетеді. Және тағы да: «Әр адамның белгілі бір тапсырмасы болуы керек, ол оны кешіктірмей уақытында орындауы керек» дейді. (АНФороби. Памфлеттер. Т., 1975, 17-бет).

Әли Әбу Ибн Сина «Китаб уш-шифа» еңбегінде идеалды мемлекеттік жүйенің көрінісін көрсетеді. Оның ойынша, бұл мемлекеттің әрбір мүшесі қоғамға пайдалы қандай да бір жұмыспен айналысуы керек. Адамды тек өз игілігі үшін ғана емес, жалпы халық пен қоғамның игілігі үшін де пайдалы еңбек еткенде ғана адам деп атауға болады. Ибн Сина кейбір адамдар адал еңбек етіп, қоғамға пайда әкелсе, басқалары тегін өмір сүрсе, бұл әділетсіздік екенін айтады.«Тәдбирал манозил» еңбегінің «Афсафи Бахтарын Жанхо» бөлімінде қоғамның барлық мүшелері өнімді еңбекпен айналысуы керек. жұмыс.- деген ойды ортаға салады.

Қайковус «Арман кітабының» «Қолөнер артықшылығы мен бағалану, ең биік жаратылыс» атты тарауында еңбекке бағынбасаң, сау, дәрежесі биік болмайтынын айтады. (Қабус. Т., 1973, 33-бет).

Ю.Хажиб «Құтабғу-білік» дастанында «Адам тек қоғамда, басқалармен қарым-қатынаста, қарым-қатынаста, қоғамдық пайдалы еңбекте ғана жетіледі» дейді.

MehnattarbiyasihaqidamashhurpedagogV.A.Suxomlinskiyquyidagifikrlarnibildiradi: «O'ziyaxshiko'rmaydiganishbilanshug'ullanmaydigankishinihechqandaymadaniyboyliklar, xazinalarbilanshodetibbo'lmaydi», «Aqliymehnatbilanjismoniymehnatniqo'shibolibborish – buaqliymehnatdankeyinmexaniktarzdajismoniymehnatbilanmashg'ulbo'lishdeganso'zemas, balkiaqliymehnatdahosilqilinganbilimnijismoniymehnatvaqtidamuttasilqo'llabborishdemakdir», «Mehnatdagimuvaffaqiyat – bumuvaffaqiyatqozongankishiningfaxri. Еңбегіне мақтанбайтын нағыз адам жоқ», «Аз ойлайтын, аз ойлайтын адам кенет еңбекқор бола алмайды», «Баланың еңбекке деген қызығушылығы өздігінен пайда болмайды. Қызығушылық болмаса, онда еңбекке деген сүйіспеншілік болмайды, әрине. Бала еңбегін дұрыс ұйымдастырмау оны қисынсыз жұмысқа айналдырып, одан шаршайды».

Исламда тынымсыз еңбекпен тең, еңбектен ұялмау керек дейді. Өйткені, еңбек адам өмірінің көркі мен сәні. Еңбек адамға бақыт, жақсылық әкеледі. Адал еңбек – рухани өмірдің өлшемі. Еңбек адамды үш жамандықтан сақтайды: жүректі жаралау, моральдық бұзылу, мұқтаждық. Сондай-ақ «Алла Тағала өз ісін ұқыпты әрі тиянақты істегенді жақсы көреді» (Хадис) деп мұсылмандарды еңбек етуге шақырады.

16.4. Мектептегі еңбек тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері.

Еңбек – адамның және қоғамның өмір сүруінің ең қажетті шарты. Адам немен мақтанса, немен мақтанса, сол еңбектің жемісі. Еңбек – барлық байлықтың бастауы, ол да адам өмірінің мәні. Мұның мәнісі – адамды тұлға (нәрсе) ретінде қалыптастыратын және адамның құдіретінің не нәрсеге қабілетті екенін көрсететін осы шығарма.

Еңбек – барлық материалдық және рухани мәдениеттің, сондай-ақ қоғамдық дамудың негізі.

Еңбек тәрбиесінің міндеттері сан қырлы. Ол студенттерді еңбекке практикалық дайындаудың көптеген аспектілерін қамтиды. Жас ұрпақтың еңбекке деген құштарлығын, ынтасын, ұмтылысын, іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру – еңбек тәрбиесінің ең маңызды міндеті. Ең бастысы, еңбегінің жемісін көргенде ғана еңбек ол үшін тәрбиелі болады. Ең бастысы, еңбек ол үшін материалдық және рухани құндылыққа ие болуы керек. Онсыз еңбектің нәтижесі болуы мүмкін емес.

Ендігі жерде еңбек тәрбиесінің мақсаты меншікке деген көзқарасты қалыптастыруға бағытталуы керек. Жалпы, еңбек адамды шығармашылық ойлауға, жанқиярлыққа, дербестікке баулу керек. Оқушыларды еңбексүйгіштікке тәрбиелеу – басты мәселе. Адамның рухани бейнесін қалыптастыруда еңбектің рөлі өте зор.

Мұғалімдер оқушыларға еңбек тәрбиесін ұйымдастыруда жеке, отбасылық және қоғамдық мүдделердің үйлесімді қалыптасуына ерекше көңіл бөлуі керек. Оқушыларды еңбекке моральдық, психологиялық және практикалық дайындау барысында еңбексүйгіштік, еңбек тәртібіне бағыну әдеті, бастамашылдық, белсенділік, шығармашылық сияқты ерікті қасиеттерді қалыптастыру тиімді.

Оқушыларды еңбекке баулудың басында олардың тәрбие мен оқыту жүйесіне, балаларды ұйымдастыруға, өндірістік бригадалардың жұмысына қатысуы күшейтіледі.

Мектеп оқушыларының жұмысының мазмұны Өзбекстан Республикасының әлеуметтік-саяси, экономикалық, мәдени-рухани даму перспективаларының қажеттіліктерімен, мектептің ішкі шарттарымен, мүмкіндіктерімен және талаптарымен анықталады. Бұл мәселеде жаһандық өндіріс, тауар сапасы – жалпы бәсекелестік басты критерий болып табылады.

Оқушыларды еңбекке тәрбиелеу формалары сан алуан. Олар негізінен тәрбие жұмысы, сыныптан тыс жұмыстар, қоғамдық пайдалы еңбек, үй жұмысы және өндірістік жұмыстар. Тәрбие жұмысы негізінде студенттерге барлық оқу пәндерінің мазмұнына сүйене отырып, еңбектің теориялық негіздері мен еңбекке қатынасы, оның практикалық маңызы сияқты тапсырмалар оқытылады. Өзіне-өзі қызмет көрсету, сыныптан тыс және аталық ұйымдарға өндіріс орындары мен шеберханаларда жұмыс істеудің практикалық дағдылары беріледі.

Қазіргі жалпы білім беретін мектептердегі кәсіптік білім беруде оқушылардың еңбек дағдысын, шығармашылық ойлауын, экологиялық санасын, мамандық таңдауын қалыптастыру сияқты бағыттарды қамтуға болады.

Академиялық лицейлер, кәсіптік колледждер студенттердің кәсіби бейімділігін, білімі мен дағдысын терең дамытуға, таңдаған мамандығын меңгеруге мүмкіндік береді.

16. 16. 5. Кәсіби ойлаудың артықшылықтары

Оқушылардың кәсіптік бағдары жалпы орта білім беретін мектептер жұмысының құрамдас бөлігі болып табылады. Мамандық дұрыс таңдалса, адам үшін еңбек адам үшін де, қоғам үшін де пайдалы қуаныш пен шығармашылық шабытқа айналатыны белгілі. Демократиялық қоғамда балалар, жалпы әрбір адам еркін ойлауға тәрбиеленеді. Жастар еркін ойлауға үйренбесе, берілген тәрбиенің тиімділігі төмен болатыны сөзсіз. Еркін ойлау, шығармашылық ойлау процесі балабақша кезінен бастап, мектеп пен жоғары оқу орындарында жүзеге асады. Шығармашылық ойлау – еркін ойдың дұрыс бағыты. Бұл кәсіби ойлау процесіне әкеледі.

Кәсіптік бағдар беру жүйесі — адамға кәсіпті және оның жеке қасиеттерін меңгеруге көмектесетін мақсаттардың, мәні мен принциптерінің, әдістері мен құралдарының жиынтығы. Кәсіптік бағдар беру барлық оқу-тәрбие жұмыстарымен байланысты жүзеге асырылады. Мамандықты саналы түрде таңдау үшін жастардың ең алдымен кәсіби ой-өрісі, ой-пікір үндестігі қалыптасқан болуы керек. Кәсіби ойлау жан-жақты дамыған, кемелденген, кәсіби дайындығы бар адамда ғана жоғары оң деңгейде қалыптасады, сонымен қатар оның интеллектуалдық ой-өрісі бай, шығармашылық ізденіс қасиеттеріне ие болады.

Кәсіби ойлаудың пайда болуы үшін студенттерге әртүрлі мамандықтар, оларға қойылатын талаптар, бұл мамандықты қайдан алуға болатыны, мамандықтардың күрделі жақтары туралы мағлұмат беру маңызды.

Мамандық таңдау – ауыр да жауапты жұмыс. Өмір жолын байыппен белгілеу оңай шаруа емес. Бұл ұзақ уақыт арнайы дайындықты қажет етеді. Оқушылардың кәсіптік дағдыларын меңгеру үшін олардың ақыл-ой және дене қабілеттерін, кәсіби ойлауын біліп, олардың іскерліктері мен дағдыларын зерттеу қажет.

Белгілі бір салада бастамашыл болу үшін әрбір адам өзі қызмет ететін саланы жетік білуі, шебер болуы, осы саланың өнімді процесінде табысқа әкелетін және дамуына кедергі болатын критерийлердің қандай екенін нақты білуі және қол жеткізуі керек. және оның кемшіліктерінің негізін анық білу сияқты теориялық және практикалық білімдері болуы керек. Бастаманың сапасы адамдардың ішкі белсенділігінің факторлары болып табылады: біріншіден, егер әрбір адам өзінің қызығушылығына, интеллектуалдық және тәрбиелік қабілетіне сәйкес өмір сүру тәсілін табу арқылы өз құндылығын сезіну сезімі болса, екіншіден, жеке мүдде, жеке меншігі ғана емес. материалдық, керісінше, рухани құндылықтарды жүзеге асыру арқылы өзін және мемлекетті, қоғамды және әлемді жақсартуға үлес қосудан тұрады.

Кәсіби ойлау, кәсіби этика адамдардың эмоционалдық тәжірибесімен, адамгершілік идеалдарымен және сенімдерімен тұтас бірлікте қалыптасады.

 

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Адамның адамгершілік тәрбиесі дегенді қалай түсінесіз?

2. Этика дегеніміз не?

3. Адамгершілікке тәрбиелеу жүйесін түсіндіріңіз?

4. Тәрбиенің құрамдас бөліктері дегенді қалай түсінесіз?

5. Адамның бойында дербес ой, сана тәрбиесі қалай тәрбиеленіп, қалыптасады?

6. Ақыл мен білімнің мәнін түсіндіріңіз?

7. Ақыл-ой тәрбиесі қалай жүзеге асады?

8. Мектептегі еңбек тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері қандай?

9. Оқушылардың еңбек тәрбиесін ұйымдастыруға қандай педагогикалық талаптар қойылады?

10. Кәсіби ойлау, кәсіптік бағдарлау дегенді қалай түсінесіз?