Тіл мамандары, әсіресе әдеби тіл мамандары, әйгілі жазушы, Өзбекстанның халық жазушысы Пірімқұл Қадыровтың есіміне жиі назар аударады, оның «Халық тілі және реалистік проза», «Тіл және тіл», «Тіл және адамдар» атты шығармаларынан үзінді келтіреді. 'Сен құлайсың. Тарихи романымызды жаңа деңгейге көтерген замандастар өмірінен алынған «Қадрим», «Ерк», «Мерос», «Жұлдызды түндер», «Ұрпақтарға деген көзқарас», «Қара көздер» сияқты қазіргі өзбек прозасы. Автордың «Алмас белдеу» сияқты романдармен байытылған әдеби тіл туралы зерттеулері әлі күнге дейін жас суретшілерге, зерттеушілерге және әдебиетке берілген оқырмандарға өнердің құпияларын үйретеді.
Тіл тарихы, классикалық әдебиетіміздің үлгілері, халық тілі мен әдебиет мәселелері жазушыны таңдандырды және оны інжу-маржаның мекені ретінде үнемі ізденуге шақырды. Мұғалім Пірімқұл Қадыров өзінің жоғары реалистік шығармаларымен кең танымал болғанымен, сөз сүйкімділігін, тіл сиқырын ғылыми-көпшілік стилінде терең талдап, түсіндірді, оның осы саладағы мұрасы да өте құнды.
Төменде сіз автордың әдеби тілінен, сөз өнерінен, классикалық ақындардан кейбір үзінділерді, ұлы тұлғалардың осыған байланысты түсіндірулерін таба аласыз.
* * *
Егер сіз әлем тарихына көз жүгіртсеңіз, онда ұлттық тіл мемлекеттік тілге айналған және сол тілде шынайы тарихи туындылар жасалып жатқан елде даму жеделдеп жатқанын көресіз. Өткен ғасырларда Англияның дамуын жеделдеткен маңызды факторлардың қатарына ағылшынның мемлекеттік тілге айналуы және Шекспир, Вальтер Скотт сияқты жазушылардың осы тілде тамаша тарихи еңбектер жазып, өз халқын әлемге танытуы жатады. Гетенің туған жері Бальзак Германия, Лев Толстойдың туған жері Ресей туралы да осыны айтуға болады.
* * *
«Темур жарғылары» өзбек әдебиетінде реализмді алты ғасыр бұрын бастаған өмірбаяндық шығарма ретінде жоғары бағалануы керек. Әмір Темірдің Шами сияқты жазушыларға шынайы талаптар қойып, оларды асыра сілтеусіз және асыра сілтеусіз түсінуге болатын тілде жазуға итермелеуі, кейінірек елді басқарған Темуридтер үшін керемет үлгі және бағдарлама болды.
* * *
Әмір Темірдің «Тұзықтарымен» түркі тілінің мәртебесін көтеріп, осы тілге қатысты бетбұрыс жасауы оның ұрпақтары үшін үлкен үлгі болды.
* * *
Елу мың байт поэзияны жадына жинаған Әлішер Науаи мыңдаған жылдар бойғы әдеби тіліміздің байлығын жүрекке жинақтаумен шектелмейді. Мүмкін ол араб және парсы тілдеріндегі жақсы сөздер мен сөз тіркестерін өздеріне ұнайтын сөздер мен сөз тіркестерін жаттап алу арқылы жаттайтын шығар.
* * *
Алишер Науаи поэзиясын Хусейн Бойкаро көзі тірісінде жоғары бағалаған. Мемлекеттік істермен әлек болған патшаның ақын шығармашылығына арналған арнайы кітапша жазуы тарихта бұрын-соңды болмаған жағдай.
Алишер Науаидың ең үлкен үлесі трактатта былай баяндалады: «Түркі тілінің өлі денесі Мәсіхтің тынысымен киінген, ал сол рух түрік альфоз тору пудидин хулла мен жібекпен киінген».
* * *
Әлішер Науаи шығармаларын осындай өмірлік құштарлыққа айналдыратын қасиеттер, ең алдымен, оның сөз өнерінде, көркем тілінде көрінеді. Себебі тіл - мазмұнға қатысты форма, және ол мағынасына қарай киінген «көйлек» сияқты. Сондықтан біздің көзіміз алдымен осы «көйлекке» - тілге келеді.
* * *
Бобурдың тілі Навоиге қарағанда қарапайым, тірі сөйлеу тіліне жақын. Сондықтан библиялық тілде «ерді», «ердім» сөздері «еді», «едим» деп қысқартылған. Мұның бәрі Бабыр Мырзоның әдеби тіліміздің отаны Әндіжанда туып-өскені және Ташкент пен Самарқандта өмір сүргендігімен байланысты.
* * *
Бабыр Мырза адам өзін сөз арқылы көре алады деп сенген. «Менің сөзімді көрген сайын» жолында бұл сөз көрінетін болмыс ретінде бағаланады.
Әрине, сөздің пішіні тек қағаздан көрінеді, бірақ сөздің ішкі жағында бейнеленген сурет те бар. Бұл образда Бобурдың өмірі, тәжірибесі, талғамы, іс-әрекеті, оның тілінде көрінетін ішкі сезімдері бар. Осыны ескере отырып, Бабыр: «Менің сөзімді оқығанда мені көресің» («мені сағынасың») дейді.
Мұндай тірі жанды әдеби тілге данышпандық деңгейдегі реалист жазушылар ғана бере алады.
* * *
Біздің әдеби тіліміздің классикалық күшінің арқасында әлем тілдерінде кездесетін барлық нәзік және күрделі сезімдер мен түсініктерді ана тілімізде еркін білдіруге болады.
* * *
Тілдің бүкіл күші оның жүрегінде және еңбек процесінде құрылып, байытылуына байланысты.
* * *
Идея мен сезім шынымен үйлескенде ғана ол оқырман жүрегіне жетіп, оған жақсы жағынан «жұғады», яғни оны тәрбиелейді. Идеямен сезімді тек көркем тіл материалында, нақты және бейнелі сөздер арқылы біріктіруге болады.
* * *
Күміс пен Отабектің хаттарынан біздің таза жүректі және ақжүрек халқымыздың ең нәзік, ең әдемі, ең поэтикалық сезімдерді бұрынғы әдеби тіл арқылы жеткізе білгендігін байқауға болады.
* * *
Егер Отабек пен Күмүштің хаттары толығымен өткен ғасырдың стилінде жазылған болса, «еди» орнына «ерді», «топырақ» орнына «топырақ», «кітапат» орнына «әріп», ко. пгина өзбек сөз тіркестері араб-парсы тілінің заңдылықтарына негізделген күрделі тіркестермен ауыстырылды. Дәл осы жерде жазушы осы хаттар арқылы айтқан шынайы ойлар, керемет сезімдер оқырманға осы уақытқа дейін қатты әсер ете алмады.
* * *
Егер А.Қодирий, С.Айний, Ойбек, Г.Гулам, А.Каххор сияқты жазушыларымыздың шығармашылығына жүгінетін болсақ, олардың барлығы әдеби тілге тірі халық тілінің көркемдік транспланты ретінде қолданылғанын көреміз. Бірақ екі өзенді - тірі халықтың тілі мен әдеби тілді қалай үйлестіру керек, оларды қалай біріктіру керек деген сұрақ әр жазушының алға қойған идеялық-көркемдік міндетіне негізделген. талғам, талант, өмірлік тәжірибенің қатысуымен тәуелсіз тәжірибе. Олардың көркем тіліндегі әртүрлілік осыдан туындайды.
* * *
Шолпонның өзі сыншылар бере алмаған шығарманың терең және шынайы түсіндірмесін өзі береді. Ол аспанда жасырылған жұлдыздар сияқты таза әрі тартымды шынайы биік идеялардың құшағында өмір сүреді. Сонымен бірге, ақын сол көктің тазалығын, еркіндігі мен сүйкімділігін жерден де іздейді, бірақ іздегенін таба алмаған қатал заманда азап шегеді.
* * *
Біз, қазіргі қалам иелері, Шолпон және оның ұлы әріптестері Абдулла Қадири, Бехбуди, Фитрат сияқты тәуелсіздік үшін күрескен ержүрек адамдардан шындықты айтуда, адамдарға құлшыныс танытуда, батылдық пен адалдықта қаншалықты сабақ ала аламыз? біз алуымыз керек екенін есте ұстауға міндеттіміз.
«Өзбекстан әдебиеті мен өнері» газеті, No 2015, 26 ж
